 |
| (foto.01) 1 Mayıs 1922'de İmalat-ı Harbiye Müdüriyeti Umumiyesi (Makine ve Kimya Endüstrisi) işçi ve yöneticileri. (kaynak: Tevhid-i Efkâr Gazetesi, R. 2 Mayıs 1338 (1922)) |
Ayvalık İşçi Sınıfı tarihi üzerine olan araştırmalarım hala sürmekte. Bugüne kadar bulabildiğim "derli toplu" ilk araştımamı "8 komünistin Ayvalık Meydanında" yaptıkları Stalin anması olarak yayımlamıştım (Köksal,2023).
Osmanlı dönemi Ayvalık'ında; sosyal demokrat - sosyalist - komünist - anarşist - Bolşevik kişiler bulsam da:
"[b]u kadar "sıkımhane"nin, "yel değirmen"inin, "tabakhane"nin, "ücretli emeğin" olduğu, üstelik nüfusu yaklaşık otuz bini bulan bir şehirde (o günlerde), işçi sınıfı tarihi olmaz mı? Dini amaçla bile olsa, "1 Mayıs" kutlanmaz mı? Ya da "anılmaz mı"? Bir süre boş tutulduktan sonra, bir o kadar sancı ile iskân edilen bir şehrin "sol tarihi" olmaz mı? ..."
diye hala düşünüyorum (Köksal,2023). Üstelik Ayvalık'ta: Stratis Doúkas ve kardeşi Alekos Doúkas, -her ne kadar Pire'de doğsa da- Nikos Godas, Kóstas Paráschos, Yiannis Imbriotis, Lefteris Köşklis vd. gibi "sol görüşlü" kişiler de 1923'e kadar yaşamışlardı.
Dediğim gibi araştırmalarım devam ediyor.
 |
| (foto.02) Aydınlık Dergisi, sayı 15, R. Mayıs 1339 (1923). Pankartta "Amele Günü 1 Mayıs" yazmaktadır. (kaynak: tustav.org) |
Bugün 1 MAYIS...
1925 yılından sonra "kısıtlı kutlanan", 1935 yılından sonra adı değiştirilerek "Bahar Bayramı" yapılan, 1980 darbesi ile "tamamen yasaklanan", 2009 yılından bu yana da Emek ve Dayanışma Günü adıyla "resmi bayram" konumuna gelen gün.
1886 yılında Amerika Birleşik Devletleri Chicago kentindeki işçiler, 8 saatlik iş günü için genel greve giderler ve ABD polisi ateş açarak çok sayıda işçiyi öldürür. Bu grevi başlatan işçi liderlerinden: Albert Parsons, August Spies, Adolph Fischer ve George Engel ise "düzmece tanık" ifadeleri ile 11 Kasım 1887 tarihinde idam edilirler. 14 Temmuz-21 Temmuz 1889'da toplanan İkinci Enternasyonal'de Fransız bir işçi temsilcisinin önerisiyle 1 Mayıs tüm dünyada "birlik, mücadele ve dayanışma günü" olarak kutlanmasına karar verilir.
Osmanlı devletindeki ilk kutlamanın, " işçi örgütlenmesinin" en yoğun yaşandığı kent olan Selanik'te 1911 yılında olduğu sanılmaktadır. Buradaki "tütün, liman ve pamuk işçileri" 1 Mayıs gösterisi düzenlediler ve bayramı kutladılar. Ertesi yıl 1912'de ilk kez İstanbul'da 1 Mayıs kutladı. 1920 yılında 1. Dünya Savaş'ı nedeniyle kutlanmayan 1 Mayıs, 1921 yılında işgal kuvvetlerinin yasaklamasına rağmen İstanbul'da gösterilerilerle kutlandı.
1923 yılında genç Cumhuriyet ilk kez 1 Mayıs'ı gerçek anlamı ve içeriğiyle; İstanbul, Ankara, İzmir, Adapazarı ve Mersin’de kutlandı. 1923 yılında toplanan İzmir İktisat Kongresi 1 Mayıs'ın Türkiye'deki işçilerin de bayramı olmasını benimsedi. O yıl ki 1 Mayıs; İstanbul, Ankara, İzmir ve Adapazarı’ında kutlandı. İki yıl süren bu "bayram coşkusu" 1924 yılında yasaklandı. R.4 Mart 1341 (1925) tarihli 578 sayılı Takrir-i Sükûn Kanunu (Huzurun Sağlanması Yasası) ile 1 Mayıs kutlamalarına "kontrollü izin" verildi. Bu yasa, 4 Mart 1929'a kadar geçerli oldu. 1935 yılında ise 1 Mayıs Bahar Bayramı olarak kutlanmaya başladı (Toprak,2007:16;tr.vikipedia.com,2025).
1980 darbesi sonrası yılları biliyorsunuz... Ben, 1985-1992 yılları arasında İTÜ mimarlıkta öğrenci iken, "Taksim'e gitmeyi savunan gruplardan birinde" mücadele veriyordum. 2009 yılında ise Taksim'e "elimi kolumu sallaya sallaya" TMMOB korteji ile girebildim...
Üzüntüm o ki; "çok zorlasam da" bu bir Ayvalık makalesi olmadı.
Bu blog, ne zamandır hakkında yazmayı düşündüğüm, belki bir çoklarınızın zaten bildiği bir "kadın şair": Yaşar Nezihe [Bükülmez] Hanım'ın, 1 Mayıs adlı şiiri ile bitecek...
Bu arada, okurlar belki kitapları alırlar veya internette makaleleri bulurlar diye "kaynakça"yı bilerek uzun tuttum.
 |
| (foto.03) Yaşar Nezihe [Bükülmez] (29 Ocak 1882-5 Kasım 1971) (kaynak: tr.wikipedia.org) |
Ey işçi…
Bugün hür yaşamak hakkı seninken
Patronlar o hakkı senin almışlar elinden.
Sa’yınla edersin de “tufeyli”leri zengin
kalbinde niçin yok ona karşı yine bir kin?
Rahat yaşıyor, işçi onun emrine münkâd;
lakin seni fakr etmede günden güne berbâd.
Zenginlere pay verme, yazıktır emeğinden.
Azm et de esaret bağı kopsun bileğinden.
Sen boynunu kaldır ki onun boynu bükülsün.
Bir parça da evlatlarının çehresi gülsün.
Ey işçi…
Mayıs birde bu birleşme gününde
Bişüphe bugün kalmadı bir mani önünde…
Baştanbaşa işte koca dünya hareketsiz;
yıllarca bu birlikte devam eyleyiniz siz.
Patron da fakir işçilerin kadrini bilsin
ta’zim ile hürmetle sana başlar eğilsin.
Dün sen çalışırken bu cihan böyle değildi.
Bak fabrikalar uykuya dalmış gibi şimdi.
Herkes yaya kaldı, ne tren var, ne tramvay
Sen bunları hep kendin için şan-ü şeref say…
Birgün bırakınca işi halk şaşkına döndü.
Ses kalmadı, her velvele bir mum gibi söndü.
Sayende saadetlere mazhar beşeriyet;
Sen olmasan etmezdi teali medeniyet.
Boynundan esaret bağını parçala, kes, at!
Kuvvetedir hak, hakkını haksızlara anlat.
([Bükülmez],1924)
 |
| (foto.04) Şair Yaşar Nezihe Hanım tarafından yazılan "1 Mayıs için" şiirinin orijinali. (kaynak: tustav.org) |
---
DİPNOTLAR[1] Resmi kaynaklar "sol"u tanımlamak için, aynı dönemde farklı belgelerde farklı adlar kullanmıştır. bkz. Osmanlı Belgeleri Arşivi, TBMM Arşivi.
---
KAYNAKÇA
Aykırı kadınlar, Osmanlı'dan günümüze devrimci kadın portreleri, İstanbul : İmge Kitabevi Yayınları.
Aydın, L. (2016).
Aşkın ne derin : bu dünyadan bir de Nezihe Yaşar geçmişti, Ankara : Bencekitap.
1 Mayıs, İstanbul : Aydınlık, (-)21, s.547.
Saygılıgil, F. (2021).
Kadınlar hep vardı : Türkiye solundan kadın portreleri, Ankara : Dipnot Yayınları.
1 Mayıs’ın Türkçe'deki ilk şiirini yazan çağının direngen ruhu: Yaşar Nezihe.
son erişim tarihi: web.archive.org üzerinden 30 Nisan 2025.
Amele cemiyeti üyesi ilk kadın şair: ilk 1 Mayıs şiirinin yazarı Yaşar Nezihe (Bükülmez), Ankara : Karatahta İş Yazıları Dergisi (-)7, ss. 203-210.
Kırılmış Tatar, İ. (2012).
Şair bir halk kızı Yaşar Nezihe Bükülmez, Bursa : Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi (1)4, ss. 70-84.
Kırılmış Tatar, İ. (2014).
Yaşar Nezihe Bükülmez, Ankara : Gece Kitaplığı.
Kollektif (1999).
Nezihe Muhittin ve Türk kadını: Türk feminizminin düşünsel kökenleri ve feminist tarih yazıcılığından bir örnek (4.b), İstanbul : İletişim Yayınları.
son erişim tarihi: 30 Nisan 2025.
Sadi, K. (2023).
Yaşar Nezihe İşçilerin Anası, İstanbul : Kaynak Yayınları.
Topak, O. (2007).
1 Mayıs geçmişten geleceğe bir köprü, Ankara : Türk Tabipleri Birliği Mesleki Sağlık ve Güvenlik Dergisi, 2007 ocak-mart, ss. 14-17.
tr.wikipedia.org (30 Nisan 2025).
son erişim tarihi: 30 Nisan 2025.
tr.wikipedia.org (25 Ocak 2025).
son erişim tarihi: 30 Nisan 2025.
tr.wikipedia.org (15 Ocak 2025).
son erişim tarihi: 30 Nisan 2025.
Emeğine sağlık. Naki
YanıtlaSil