Bu blog serisinde bugüne kadar, bir biçimde, Ayvalık'ı ya da yakın çevresini adımlamış "gezginler"e ait eserlerin satırları arasına giren bilgileri derleyerek, onları Türkçe olarak gün ışığına kavuşturmaya çalışmaktayım. Kimi "gezginler" ise şehre ayak basmasalar da, eserlerinde Ayvalık ya da yakın çevresine dair bilgilere yer vermişlerdir. Bu nedenle, bir derme oluşturmaya çalıştığım için, bu eserlerin de burada yer alması gerektiğini düşündüm.
Bu çerçevede ele alacağım ilk eser: 1698-1701 yılları arasında Worshipful Turkey Company'nin İzmir'deki fabrikasında rahiplik yapan Edmund Chishull'ün "seyahat günlüğü/mektupları" tarzındaki eseri olacaktır. Eser yazarın ölümünden sonra, 1747 yılında oğlu tarafından "Travels in Turkey and back to England" adıyla yayımlandı (Keçeci,2020:13). Ayrıca eser, "Türkiye gezisi ve İngiltere'ye dönüş" adıyla 1993 yılında Bahattin Orhon çevrisiyle ülkemizde de yayımlandı.
Chishull'un, 29-30 Mart 1701 günlerinde, Kral William kadırgası'nın güvertesinden bölgemize bakarak yazdıklarına geçmeden önce, yazarı tanımayan okurlar için kısa bir bilgilendirme yapayım.
 |
| Worshipful Turkey Company şirketinin 1892 yılında kullandığı logosu. (kaynak: pepysdiary.com) |
Bir din adamı ve antikacı olan Edmund Chishull, 22 Mart 1671'de Birleşik Krallık'da doğdu. Oxford'daki Corpus Christi Koleji'ne girdi, buradan 1690 yılında mezun oldu. 1693 yılında yüksek lisansını tamamladı. 1698'de Worshipful Turkey Company üyelerinin önünde verdiği vaazdan sonra, şirketin İzmir'deki "fabrikasına"; kütüphane, konaklama ve yemek gibi yan hakları da içeren dolgun bir ücretle papazlık yapması teklif edildi. Görevi kabul etti ve 12 Kasım 1698'de İzmir'e geldi. İzmir'de ikamet ederken 21 Nisan-3 Mayıs 1699 tarihleri arasında Efes'e gitti ve bugünkü ören alanı detaylıca gezdi (Hunt,1887).
Ayrıca, Sığacık (Sedijak)'da bir hamamda yapı malzemesi olarak kullanılmış olan "Teian Diræ yazıtını" tercüme etti (Koçanoğulları,2019).
Chishull 1702'de İzmir'deki papazlık görevinden istifa etti. İzmir'den Gelibolu ve Edirne üzerinden memleketine dönerken yolda İngiltere büyükelçisi Lord Paget'le karşılaştı ve onunla İstanbul'a geldi. Bir süre sonra büyükelçi ile birlikte; Bulgaristan, Eflak Voyvodalığı, Transilvanya, Macaristan ve Almanya üzerinden Hollanda'ya geldi. Burada büyükelçiden ayrılarak Birleşik Krallık'a döndü. 1703 yılında Londra'daki St.Olave kilisesine papaz olarak atandı. 1705'de doktorasını tamamladı ve 1711'de kraliçenin papazı oldu. 18 Mayıs 1733'te de Walthamstow'da öldü (Blyth,20xx; Hunt,1887; Keçeci,2020).
Yazarın elimizdeki bu eseri dışında, içinde William Sherard, Antonio Picenini ve Joseph de Tournefort'un da yazıları bulunan "Antiquitates Asiaticae" (1728) adlı bir ortak kitap çalışması daha bulunmaktadır.
 |
| (harita.1) Edmund Chishull'un İzmir'den İstanbul'a yaptığı seyahatin 26-30 mart 1701 günlerindeki rotasını gösteren harita. (çizim: H.K. Köksal) |
(29-30 Mart 1701)
Eserde, "Musconisia" ve "Aeolia" adlarıyla Ayvalık'a ait bir-iki satırlık bilgi bulunmaktadır.
Bu bilgiler, "An Account of a voyage from Smyrna to Conflantinople, and a journey back from thence to Smyrna,in the year MDCCI" [İzmir'den İstanbul'a bir yolculuk ve oradan da 1701 yılında İzmir'e geri dönüş] adlı bölüm başlığının altındadır.
Edmund Chishull 26 Mart 1701 akşamı saat on sekiz sularında, kaptan Nehemiah Winter yönetimindeki Kral William adlı gemiye biner ve İzmir'den İstanbul'a doğu yaklaşık 10 gün sürecek yolculuğuna başlar.
Gemileri, 27 Mart sabahı esmeye başlayan rüzgarın da yardımıyla İzmir'den "... Fochia Vecchia limanının, yani Phocaea'nın önündeki St. George adasına ..." kadar yol alır. Ve akşama doğru "Hermos nehrinin [taşıdığı alüvyonların] neden olduğu kum burun [ile ada] arasında" demirlerler.
St. Georges adası, Aya Yorgi (Άγιος Γεώργιος) ya da Bakkheion (Βακχείον) adası olarak anılan bugünkü İncir adasıdır. Hermos nehri (Έρμος ποταμός) ise bugünkü Gediz nehridir.
Yolculuğun üçüncü günü olan 29 mart akşamında kaptanları, "Aeolia kıtası ile Mitylene adası arasında yer alan, eski adı Arginusae olan Musconisia adalarından daha ileri gitme(yerek)" demir atar. Ertesi sabah saat dörtte, rüzgar şiddetli esmeye başlayınca da, "Mitylene adası ile Aeolia kıtası arasındaki, ada tarafında eski adı Sigrium olan Siguri ile eski adı Lecton olan Baba Burnu"nun oluşturduğu dar boğazdan geçerek, İmbroz ve Tenedos yönüne doğru ilerlerler (Chishull,1747:32-33).
Chishull'un, Ayvalık ve yakın çevresi hakkında yazdıkları bu kadardır.
XVIII. yüzyıldan günümüze kadar gelen bu satırlar şüphesiz heyecan yaratmakta ancak, aynı zamanda önemli bir yanlışlığı da barındırmaktadır. Yazar "Musconisia adalarının" eski adının "Arginusae" olduğunu sanmaktadır. Oysa ki "Arginusae" (Ἀργινοῦσαι > Arginousai), MÖ. 406 yılında Atinalılar ile Spartalılar arasında geçen ve Atinalıların zaferi ile sonuçlanan deniz muharebesinin gerçekleştiği ünlü adaların önü idi. Üç adadan oluşan bu "takım", Canae (Κάναι > Kane) antik şehrinin kurulduğu yerdi. Burası bugün Bademli/Dikili önlerinde bulunan; "Garip" ve "Kalem" adaları ile "Kane Yarımadası veya Burnu" olarak anılan adalardır. Dolayısı ile yazarın vurgusuyla tekrar edersek, "... eski adı Arginusae ... olan Musconisia adaları..." bilgisi doğru değildir.
Dostluk ve Saygılarımla,
--
KAYNAKÇA
Blyth, Julie (20xx).
Edmund Chishull, CCC 1687.
https://www.ccc.ox.ac.uk/edmund-chishull-ccc-1687
Chishull, Edmund (1747).
Travels in Turkey and back to England. (1.b) Londra: W. Bowyer.
Hunt, William (1887).
"Chishull, Edmund". ( ed.) Leslie Stephen. Dictionary of National Biography, Londra: Smith, Elder & Co., c.10. 263-264 ss.
Keçeci, Ömer Ekrem (2020).
XVIII. Yüzyıl İngiliz seyahatnamelerine göre Osmanlı ve İngiliz toplumları ve şehirleri üzerine karşılaştırmalı bir değerlendirme. (Tez no.: 703532) [Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi]
Koçanoğulları, Osman (2019).
Sığacık - Teian Dirae yazıtları çalınma öyküsü.
http://okocana.blogspot.com/2019/01/sgack-teian-dirae-yaztlar-calnma-oykusu.html
