Ayvalık'ın, Cumhuriyet öncesi -ama aslında 1927 öncesi- tarihi üzerine yapılan çalışmaların pek çoğu ciddi sorunlar içermektedir. Bunun temel nedeni: Grigórios Saráfis (Γρηγόριος Σαράφης), Nikólaos Saltélis (Νικόλαος Σαλτέλης) ve Geórgios Sakkáris (Γεώργιος Σακκάρης) tarafından birbiri üstüne eklenerek yazılmış bir, “Ayvalık tarihi varyantı”nın, Macit Uygur-Hıfzı Erim, Doğan Aka ve -yer yer tereddütler içerse de- Ahmet Yorulmaz tarafından tartışılmadan kabul edilmesidir.
Saráfis > Saltélis > Sakkáris tarafından kaleme alınan ve sürekli tekrar edilen Ayvalık tarihinin bu varyantına göre Ayvalık (Kidonya):
yaklaşık 1570'lerde Midilli'den gelen mülteciler tarafından iskan edilmiştir ve mülteciler, önce şehre 30 km uzaklıktaki Kabakum sahillerine yerleşmişlerdir. Ardından önce Eğribucak (Badavut)'a sonra da Taxiarchis (Ταξιάρχης)'e taşınmışlar, XVIII. yüzyılın ikinci yarısına kadar tanınmamış bir köy olarak varlıklarını sürdürmüşlerdir. Ancak, Demetrakelis'in “efsanevi” yönetimi sayesinde saraydan “özerklik alarak” bir anda tanınan dini ve ardından da endüstriyel bir merkeze dönüşmüştür.
Uygur > Aka > Yorulmaz, yukardaki tarih yazımını neredeyse olduğu gibi Türkçeye çevirerek neşretmişlerdir.
Bu varyanta, itiraz eden araştırmacılar bulunsa da [1] son yetmiş yıldır yapılan Ayvalık tarihi çalışmalarının büyük bir bölümü, bu tarih yazımının sınırlı bibliyografyasına sıkışmıştır. Haliyle şehre dair yapılan araştırmalar birbirine çok benzeyen "sorunlu" kabuller üzerinde kurulmuş ve yine birbirine çok benzeyen "sorunlu" tekrarlar halinde okuyucuya sunulmuştur.
1980'li yılların başından itibaren, o varyantın ciddi kavramsal hatalarına çok takılmayan, itirazlarını sadece arşivlerde bulunamayan “özerklik fermanı meselesine” indirgeyen çalışmalar bir yana bırakılırsa, en ciddi “itirazlar” Zeki Arıkan ve Bayram Bayraktar ile başlamıştır.
Bu durum sorunludur.
Sorunu ancak; çok dilli ve disiplinli belgelere dayanan, yeni bir Ayvalık tarihi araştırmacılığı yöntemine yönelerek çözebiliriz. İkincil kaynaklardan “kavram üretmeye çalışmak yerine” doğrudan Osmanlıca ve Helence belgeler üzerinden yapılacak çalışmalar, ancak bizi doğru sonuca ilerletebilir. Ayrıca Ayvalık için çok önemli bir bilgi alanı da Ortodoks teolojisidir. Örneğin birazdan irdeleyeceğimiz belgede Patrinélis, 33 hane reisinin “vaftiz adlarının” menşeine bakarak, onların göçmen ya da yerli nüfus olduğunu anlamıştır.
1653 TARİHLİ KUDÜS KODEKSİ ve
AYVALIK ARAŞTIRMALARINDAKİ ÖNEMİ
Özetle; 1653 tarihli ve 509 sayılı Kudüs Kodeksi (κώδικα 'Ιεροσολύμων, 509); Kudüs Patrikhanesi (Πατριαρχεῖον Ἱεροσολύμων)'ne bağlı Hagiotaphite Kardeşliği (Ιερά Αγιοταφιτική Αδελφότητα) tarikatı üyesi rahiplerin Anadolu, Yunan yarımadası ve Ege adalarını gezerek, Kutsal Kabir ('Αγίου Τάφου) Kilisesi adına topladıkları bağışları kaydettikleri bir defterdir.
Giritli keşiş Makarios (Μακάριος) önderliğinde bir grup keşiş Ayvalık'a da gelir ve “1653, Eylül 10, Kidonya şehri, doğu sınırı” (1653, Σεπτεμβρίφ 10' Κυδωνιές χώρα, ’Ανατολή πέρα) başlığı altında bir bağışçı listesi hazırlarlar. Bu liste, 509 sayılı Kudüs Kodeks'in 49/b. numaralı varakında yer almaktadır.
 |
1653 yılında Kutsal Kabir Kilisesi için Ayvalık'tan toplanan bağışların listesi (Kaynak: Patrinélis, 1993 : s.16) |
Bu liste heyecan vericidir.
Zira biz bu belge ile; 10 Eylül 1653 günü itibariyle Ayvalık'ta yaşayan 33 hane reisinin anne ve babaları ile eş ve çocuklarının birlikte adlarını öğrenmekteyiz. Ayrıca, yine bu bağışçılar listesi üzerinden, o gün için Ayvalık'ın ekonomik düzeyini, diğer yerleşmeler ile kıyaslama yaparak anlayabilmekteyiz.
Listeye göre, Ayvalık'ta yaşayan 33 bağışçı hane, patrikhaneye toplam 3.170 gümüş para bağışı yaparken örneğin Midilli'nin; Mesagros (Μεσαγρό), Parakilla (Παράκιλλα) ve Tzoukalochóri (Τζουκαλοχώρι) köylerinin yaptığı toplam bağış 232 gümüş paradır.
Belgede dikkat çekici bir başka bilgi de “Moskonisi ve Pouzaki yerleşmeleri”nde yaşayan halkın bağış yapmadıkları bilgisidir. Hatta yazımın sonunda okuyacağınız gibi buralarda "tatsız olaylar" bile yaşanmıştır.
Bu belgenin önemine dair bir vurgu daha yapmalıyım:
Osmanlı arşivlerinde bulunan 9 adet “Ayvalık nüfus defterinin” en eskisi, 1 Recep 1246 (16 Aralık 1830) tarihlidir. Yani elimizdeki listeden yaklaşık 180 yıl daha yenidir [2].
1653 TARİHLİ KUDÜS KODEKSİ
ÜZERİNDEKİ ÇALIŞMALAR ve YAPILAN ATIFLAR
Belgenin varlığına dair ilk atıf 1891 yılında, A. Papadopoulou Kerameos (Α. Παπαδοπούλου Κεραμέως) tarafından yayımlanmış beş ciltlik Kudüs Kütüphanesi (Ίεροσολυμιτική Βιβλιοθήκη) adlı eserin birinci cildinde bulunmaktadır.
Atos Dağı kütüphanesindeki belgeler üzerine uzun süre çalışmış olan Chrístos G. Patrinélis (Χρίστος Γ. Πατρινέλης), bu belgenin üzerinde çok titiz bir inceleme yaparak, Kidonya erken dönemi için tanıklık (1653) (Πρώιμη ιστορική μαρτυρία για τις Κυδωνίες (1653)) adlı bir makale hazırlamış ve bu makaleyi DELTIO Küçük Asya Çalışmaları Merkezi (ΔΕΛΤΙΟ Κεντρου Μικρασιατικων Σπουδων) bülteninde, 1993 yılında yayımlamıştır.
Ki okuduğunuz blog, bu makaleden çok yararlanmıştır.
Belgenin varlığına dair tek Türkçe “atıf”, Bizim Ayvalık : Aylık Siyasi, Tarih, Kültür ve Haber Dergisi tarafından yapılmıştır. Atıf, dergi çevresinin siyasi yönelimine göre hazırlanan ve şehirdeki “UNESCO çalışmaları ile Ortodoks dini mimari eserlerinin korunmasına dair sürdürülen çalışmalara” çok şiddetli eleştiriler yapan bir yazının içine, “öylemesine” eklenmiş bir değinmedir.
Bu kadar ön bilgilendirmeden sonra, anılan bağışçılar listesine ve Patrinélis'in bu listedeki bilgilere dair yaptığı analizlere geçebiliriz.
10 Eylül 1653 GÜNÜ İTİBARİYLE
AYVALIK'ta YAŞAMIŞ 33 AİLE
1653, Eylül 10, Kidonya şehri, doğu sınırı
1. Parákilla'lı Michális, babası Manólis, annesi Firpína, Geórgis, karısı Kounéta, 60 gümüş verdi.
2. Leftéris, babası Nikólaos, annesi Ámírissa,
3. Konstantís, babası Ántónis, annesi Álefánta
4. Ve karısı Ángelína, annesi Sevastí, kızları Zafeíra, Ántónis, Konstantís
5. Zafeíra, kızları ’Alexándra, Melachriní, Karofýlli, Kyriazí
6. Paraskevá, babası Manólis, annesi Maroúda
7. Saygıdeğer Kontoudaina Komnenos, annesi Zafeíra, 'Ioánnis', 60 gümüş verdi.
8. Kakarisli Giannakis Theodoroula, annesi Marouda, Panagiótis, 70 gümüş verdi.
9. Sakızlı Ioánnis, karısı Palogína, babası Sevastós, Sevastí, oğulları Doúkas, Diamantís, 120 gümüş
10.Chimeftos'lu Xenoúla Pilioúdas, 45 gümüş verdi.
11.Karagiorgis'li Panagiótis, annesi Maroúda, karısı Melissiní, oğulları Kyriákós, Maroúda, Nikólaos, Giórgis, 70 gümüş verdi.
12.Armenáki, babası Komnenós Spanós, annesi Tornikína, karısı Pagóna, Konstantís, Maroúda, 200 gümüş verdi.
13.Dimítris Chiótis, babası Michaíl, annesi Rígaina, ’Alexándra, 150 gümüş verdi.
14.Sevastoús'lu Ioánnis Binári, annesi Laskarína, karısı Déspoina, oğulları Geórgis, Sevastós, 150 gümüş verdi.
15.Sakızlı Michaíl, babası Geórgis, annesi Maroúda, karısı Tergoú, Rígaina, oğulları Dimítris, Rígaina, Alexándra, 200 gümüş verdi.
16.Sevastí,
17.Ioánnis, Manólis, Venetsíza, Pálís.
18.Geórgi Ntai'li Skarláti, babası Thomaí, Dimítrios, oğlu Paraskevás, 120 gümüş verdi.
19.Genel Rahip, Rahip Peder Nicholas, annesi Sevasti, karısı Regina, oğulları George, Konstantin, Doukakis, 100 gümüş ve karısı 120 gümüş verdi.
20.Nikoláou'lu Doúkas, babası Paraskevádenon, annesi Frantzéska, Ámírissa, 150 gümüş verdi.
21.Stratí Skoulí'li Paraskevás, karısı Melissiní, Alexándra, oğlu Diamantís, 150 gümüş verdi.
22.Komnenoü'lu Aléxandros, annesi Tornikína, karısı Sevastí, oğulları Diamantís, Stratís, Sinacherí, 100 gümüş verdi.
23.Komiser Geórgi Patzóla, babası Dimítrios, annesi Thomaí, karısı Ángelína, oğulları Stratís, Láraina, Michaíl, 50 gümüş verdi.
24.Miké'ın Filippís, komiser, babası Michaíl, annesi Kalí, karısı Ángelína, oğulları Ávagianós, Ámírissa, Chrysavgí, 200 gümüş verdi.
25.Lykína'lı Archontiá, kocası Komninós, oğlu Nikólaos, 100 gümüş verdi.
26.Kanonízo'lu Konstantís, annesi Elefánta, karısı Ángelína, 615 gümüş verdi.
27.Áthoúla Stratigiótaina, annesi Foteiní, babası Dimítris, 55 gümüş verdi.
28.Arvanitisli Manolis, karısı Kontýlo, babası Geórgis, annesi Maroúda, 60 gümüş verdi.
29.Familiotisli Tzergazi, karısı Rálaina, annesi Rígaina, babası ’Andrónikos, kızları Theodorí, Konstantínos, ’Alexándra, 50 gümüş verdi.
30. Komení, annesi Mesimérainas'lı Áfráti, babası Giórgis, Dimítris tou Chalá, 25 gümüş verdi.
31.Paraskevás Pogiatzí, babası Nikolós, annesi Málta, karısı Paraskeví, oğulları Sevastós, Kataxiní, Málta, 100 gümüş verdi.
32.Avrómis, babası Chiónis, annesi Chatoú, karısı Maroúda, oğulları Chionís, Michaíl, Geórgis, 120 gümüş verdi.
33.Rahip Paraskevás, babası Geórgis, annesi Sevastí, karısı ’Alexándra, kızı Sevastí, 150 gümüş verdi.
(Kaynak: Patrinélis, 1993 : s.15-17)
BAĞIŞÇILAR LİSTESİNİN ANALİZİ
Listede adları yazılı 33 hane reisinin yanında verilen bilgiler toplandığında kaydın düzenlendiği tarihte, Ayvalık'ta toplam 172 kişilik bir nüfus ortaya çıkmaktadır.
Bu sayının o günkü toplam Ayvalık nüfusunun ne kadarını temsil ettiğini kestirmek şüphesiz bugün için olanaklı değildir. Ama, belgenin tümünü inceleyen Patrinélis, Midilli'den toplanan bağışlar ile Ayvalık'ı kıyaslamıştır. Yazar, Midilli'deki 27 köyün her birinde ortalama 11 kayıtla karşılaştığını, buradan yola çıkarak 33 hane kaydı yapılan Kidonya'nın nispeten büyük bir köy olduğunu ileri sürebileceğimizi söyler (Patrinélis, 1993 : s.17).
Yazar daha sonra, kayıtlardaki ad, soyad ve vaftiz adlarının "menşeini" analiz etmeye geçer.
Patrinélis; Sakkari'nin Ayvalık ile Midilli lehçelerini kıyasladığı ve Ayvalık'ın Midilli göçmenleri ile kurulduğunu iddia ettiği makalesinin (Sakkari,1940 : s.74) kısmen doğru olduğunu teslim ettikten sonra, adlar, lakaplar ve vaftiz adları üzerinden yaptığı irdelemesinde Ayvalık'ta o gün için yaşayan halkın önemli bir kesimin Sakız Adası'ndan ve Anadolu'nun batısındaki değişik Yunan topluluklarından geldiğini belirler (Patrinélis, 1993 : s.17).
Yazar, belge bütünü üzerinden aile reislerinin ve yakınlarının adlarını karşılaştırarak yaptığı irdeleme sonucunda:
2. Leftéris,8. Kakarisli Giannakis Theodoroula,9. Sakızlı Ioánnis,12. Armenáki,13. Dimítris Chiótis,14. Sevastoús'lu Ioánnis Binári,15. Sakızlı Michaíl,18. Geórgi Ntai'li Skarláti,19. Peder Nicholas,20. Nikoláou'lu Doúkas,21. Stratí Skoulí'li Paraskevás,23. Komiser Geórgi Patzóla,24. Miké'ın Filippís,27. Arvanitisli Manolis ve30. Komení ailelerinin Sakız'lı olduğunu varsayabileceğimizi söyler.
17. Ioánnis, 22. Komnenoü'lu Aléxandros ve 32. Avrómis'in ise, Anadolu'daki; Manisa, Kula, Thyateira (Akhisar) ve Philadelphia (Alaşehir) gibi şehirlerde sıklıkla kullanılan adlara sahip olduklarını, dolayısı ile Anadolu kökenli olabileceklerini ileri sürer (Patrinélis, 1993 : s.18).
Son olarak şu notları da düşmek lazım:
Hagiotaphitis Makarios, Ayvalık'ın komşusu olan Moskonisi ve Pouzaki – noula adlı iki yerleşmeyi ziyaret eder. Ancak bu iki yerleşmede yaşayan halk rahipleri yerleşmelerine kabul etmezler ve dolayısı ile buralardan bağış da toplanamaz. Görevini tamamlayarak geri dönen Makarios, dönemin Kudüs Patriği Paisios (1645-1660)'a bir rapor yazar ve bu raporu da patrikhane ofisinin kayda almasını sağlar.
Patrinélis'in kütüphane belgeleri üzerinde yaptığı çalışma sonucunda ortaya çıkan bu raporda Makarios yaşadığı “tatsız olaya” da değindikten sonra şöyle yazar:
“... Symi'yi ve Patmos'u, Rab onları da kutsasın, çünkü bizi saygıyla kabul ettiler. Leros, Kos, Samos, Moskonisia bizi kabul etmedi ve kısa süre sonra Mesih onlara gösterdi. Pouzaki'ye gelince, buranın Midilli yerleşimcilerinin geçici yerleşim yeri olduğu söylenen Egri Botzak olduğu açıktır, ancak şimdi ortaya çıktığı gibi terk edilmemiştir ve Kydonia'nın yerleşiminden sonra bile varlığını sürdürmüştür. ...” (Patrinélis, 1993 : s.20,21).
Bu raporun orijinalini bulmak için araştırmalarımı halen sürdürüyorum. Zira bu "tatsız olay"ın ayrıntısı çok önemlidir ve bu nedenle belgeyi tümüyle okumak gerekmektedir. Çünkü, Moskonisa ve Pouzaki halkının, bu Ortodoks rahipleri kabul etmemesi meselesi bir çok ihtimali ortaya çıkartmaktadır. Ayrıca bir de; "... kısa süre sonra Mesih onlara ..." günlerini de göstermiş: belki deprem, belki salgın hastalık ya da başka bir şey...
Bu ihtimaller Ayvalık araştırmaları için çok önemli yol ayrımları olabilir.
SONUÇ
XVII. yüzyılın ikinci yarısına gelindiğinde, Eğribucak, Ayvalık ve Kafirağılı (Küçükköy), karye statüsüne erişmiş yerleşmelerdir. Ve Haremeyn evkafından olan bu karyeler, “serbest kaydolunup, Hakani defter-i cedid”e işlenmişler, yani vakıf arazisi olmaktan ayrılarak “mukataa”, bir vergi ünitesi haline getirilmiştir [3].
Bu gelişmelerden 10 yıl sonra, Kudüs Patrikhanesi'ne bağlı Hagiotaphite Kardeşliği tarikatı üyesi rahipler, Kutsal Kabir Kilisesi adına bağış toplamak için Ayvalık'a da gelirler. Ve bir bağış defterine, bağış yapanların adlarını, vaftiz adlarını, anne ve baba adlarını ve eşleri ile çocuklarının adlarını kaydederler. Bu defter, patrikhane kütüphanesine 509 numaralı Kudüs Kodeksi adıyla kaydedilir.
Defterin hazırlanmasından yaklaşık 340 yıl sonra 1993 yılında Helen araştırmacı Chrístos G. Patrinélis belgenin üzerinde çok titiz bir inceleme yaparak, Πρώιμη ιστορική μαρτυρία για τις Κυδωνίες (1653) adlı bir makale hazırlar ve bu makaleyi DELTIO Küçük Asya Çalışmaları Merkezi yayımlar.
Patrinélis, anılan makalesinde, 1653 yılındaki Ayvalıklıların; ad, soyad, lakap ve vaftiz adlarından yola çıkarak kökenlerini araştırır. Patrinélis'in araştırması sonucunda, Ayvalık'ı Midilli'li göçmenlerin kurduğunu ileri süren tez zayıflar. Zira anılan yılda, Sakız adası ile Kula, Akhisar, Alaşehir, Manisa gibi Batı Anadolu'daki Helen yerleşmelerinden gelenlerin sayılarının, Midilli göçmenlerine denk olduğu ortaya çıkar.
Blogumu okumak için ayırdığınız zamana çok teşekkür ederim.
Dostluk ve Saygılarımla,
---
DİPNOTLAR
[1] Bu tarih yazımına dair eleştirel görüşlerim için bkz.
[2] BOA, [NFS.d.. / 1354] 1 Recep 1246 (16 Aralık 1830)
Hüdavendigar eyaleti, Karesi sancağı, Balıkesir, Başgelembe, Kozak, Fesleke, Sındırgı, Fırt, Şami, Edremid, İvrindi, Kemer-i Edremid, Ayazmend, Çandarlı, Amrudobası, Manyas, Ayvalık kazaları nüfus defteri.
[3] BOA, [YB..04. / 2 / 40] 29 Cemazeyilahir 1053 (14 Eylül 1643)
... Ayazmend kazasında Haremeyn evkafından Eğribucak Kafirağılı, Ayvalık ve tevabii karyeleri vakf-ı şeriften serbest kaydolunup, Hakani defter-i cedidi ve evamir-i şerifte var iken Eğribucak karyesi için suret-i icmalde mukayyed olduğu itirazı yapıldığı, ancak suretler birbirini tutmadığından bedeliye alınmadığı hakkında Ayazmend kadı vekilinin ilamı.
---
KAYNAKÇA
--,-- (2016).(Parantez İçinden) Tarifsiz Cümleler, Bizim Ayvalık : Aylık Siyasi, Tarih, Kültür ve Haber Dergisi, 7(9), s.15.Kerameos A.P. (1891).Ίεροσολυμιτική Βιβλιοθήκη, c.1, Petersburg: ss.459-460 .Patrinélis, X.G. (1993).Πρώιμη ιστορική μαρτυρία για τις Κυδωνίες (1653). Küçük Asya Araştırmaları Merkezi Bülteni, 10, ss.13-21.
