AYVALIK YAKIN ÇEVRESİ: KÜÇÜKKÖY (Κιουτσούκ-κιοϊ, Γενιτσαροχώρι)

Bir zamanlar erkek ve kız okullarının bulunduğu bina.
(kaynak: facebook.com)

 

Bugün "Küçükköy" (Κιουτσούκ-κιοϊ) hakkında bir çeviri yapacağım. Yine Meizonos Hellenismos Vakfı [Ιδρυμα Μειζονος Ελληνισμου]'ndan ve Pigou Evangelia [Πίγκου Ευαγγελία]'nın, ikibinli yılların başındaki bir "Genitsarochóri (Γενιτσαροχώρι)" yazısı olacak. 

Küçükköy hakkında "imal edilmiş tarih"in bu Helence yazı ile, özellikle "dipnot 1" ile değişmesi umuduyla...

"GENITSAROHORI

      Yazan: Pigou Evangelia

1. Genel bilgiler – Tarihçe

Genitsarochóri [Küçükköy] köyü, Aeolis'in batı kıyısında, Ayvalık'ın üç kilometre güneybatısında ve Çamlık lagününün bir kilometre doğusunda yer alır. Siyasi olarak her zaman Ayvalık'lılarla yakından bağlantılı olmuştur; esasen onların banliyösüydü ve iki küçük limanından biriydi. Köy aynı zamanda (çoğunlukla çevre köylerdeki Müslümanlar tarafından) Küçükköy olarak da anılıyordu [1]. Bugünkü adı [da] budur.

Komşu köylerdeki Müslümanlarla olan ilişkileri nedeniyle Türkçeyi de bilen Rumca konuşan sakinlerin bulunduğu [bir yerdi ve] her zaman tamamen Ortodoks bir köy olmuştur. Bir görüşe göre köy, 1821 isyanından sonra Ege adaları, Mora ve Ayvalık'tan gelen Hıristiyan mülteciler tarafından kurulmuştu [2]. Ancak diğer kaynaklarda Ayvalık'tan daha eski bir köy olarak geçmektedir ve temeli 16. yüzyılın ortalarına kadar uzanmaktadır [3]. Bu sonuç, bazı padişahlık belgelerine, kira sözleşmelerine ve aynı zamanda köyün Ayvalık'tan daha eski olduğunu belirten sözlü aktarıma dayanmaktadır.

Gezgin Didot, 19. yüzyılın başında Genitsarochóri'yi ziyaret etmiş ve Ayvalık Akademisi'nin eski öğrencisi olan köy öğretmeniyle konuşmuştur [4]. 1821 Ayvalık isyanı sonrasında Genitsarochóri de terk edildi. 1905'teki nüfusu yaklaşık 3.000 kişi gibi görünse de [5], zamanın başka bir kaynağında 250-300 aile ve yaklaşık 1.500-1.700 Ortodoks nüfusu olduğu belirtiliyor. Bunlardan 30 kişisi Yunan vatandaşıydı [6].

Balkan Savaşları'ndan (1914) sonra Edremit Körfezi'ndeki nüfusun yer değiştirmesi [mübadelesi] sırasında köy sakinleri boşaltıldı. Yerinden değiştirilenlerin sayısı 2.990 [kişiye] ulaştı [7]. Aslında, sınır dışı edilmeden önce 27 Mayıs ile 1 Haziran'da Osmanlı ordusunun kimi birlikleri tarafından [da] saldırıya uğramıştı. Birinci saldırı köylüler tarafından püskürtüldü ancak ikinci saldırının ardından köylüler geri çekildi [ve] köyün evleri ateşe verildi. Bu arada Midilli'ye göç eden köy sakinleri, 1919 yılının Haziran ayında köylerine döndüler. Mülteciler, 1922'den kısa süre önce köyün nüfusunu 5.000'e olduğunu söylüyor [8].

2. Toplum – Ekonomi

Genitsarochóri idari olarak Balıkesir Mutasarrıflığına ve Bursa vilayetine bağlıydı [9]. Dini açıdan [ise], 1908 yılına kadar Efes metropolünün yetki alanındaydı; 22 Nisan 1908'de o zaman yeni kurulan Ayvalık Metropollüğü [etki alanı] altına girdi.

Köyde bir polis karakolu vardı. Genitsarochóri esas olarak bir tarım ve hayvancılık köyüydü. Sakinlerinin çoğu toprak sahibiydi ve çoğunlukla meyve ve sebze, zeytin ve üzüm yetiştiriyordu. Ayvalık ve çevre köylere meyve ve sebze satılırken, yurt dışına da yağ ve şarap ihraç ediliyordu. Aynı zamanda tuz üretiminde de pek çok kişi istihdam ediliyordu. Aktarımlara göre, "tuz mevsimi" dönemlerinde tuzlalarda 500'e yakın işçi çalıştırılırken, üretim 15 milyon kentale [1 kental 100 kg ağırlığındaki bir kütle birimi] ulaştığı ve bunların Suriye ve Filistin'e ihraç edildiği söylenir. Genitsarochóri'nin bir diğer önemli gelir kaynağı da bölgedeki bir taş ocağından koyu [pembe] renkli volkanik bir kaya olan sarmısak taşının [sarmousakópetras > σαρμουσακόπετρας] ([bir tür] andezit) çıkarılmasıydı.

Köyün kilisesi Aziz Athanasios [Άγιο Αθανάσιο] adındaydı ve bölge sakinleri onun anısını 18 Ocak'ta büyük bir şenlikle kutlardı. Kilisenin kubbesi, son cemaat yeri ve sütunlu revağı vardı. Köyün dışında bayram gününde at yarışlarının [da] düzenlendiği Aziz George [ Άγιος Γεώργιος] [adlı bir çayırı] vardı.

Köy okulları Agios Athanasios'un avlusundaki binada bulunuyordu: bir erkek okulu ve bir kız okulu [vardı]. 1905 yılında köyde 2 öğretmen ve 120 öğrencili yedi derslikli bir erkek mektebi ve 2 öğretmen ve 80 öğrencili dört sınıflı bir kız mektebi bulunurdu. Erkek okulunun yıllık bütçesi 30 Türk Lirası, kız okulunun ise 25 Türk Lirasıydı [10]. Bu kurumların bakım masrafları kilise hazinesi ile öğrenim ücretleri ve diğer katkılardan karşılanıyordu. Aynı bölgede rahiplerin ve öğretmenlerin kalabileceği hücreler de vardı.

1922 yılında, sakinleri Genitsarochóri'yi terk ederek Yunanistan'a yerleştiler.

---

[1] Küçükköy Helence Μικρό Χωριό (Türkçe küçük = μικρός, köy = χωριό) demektir. Hatta Küçükköy için şu varyasyonlar da söylemektedir: Jenitsarochori [Γενιτζαροχώρι], Jenits(z)ariotes [Γενιτσ(ζ)αριώτες], Genizariotes [Γενιζαριώτες] ve Gianitsariotes [Γιανιτσαριώτες]. 

Köyün adının yeniçerilerin varlığıyla alakası yok gibi görünüyor. Sakkari, "Jenitsarochori" [Γενιτσαροχώρι] isminin muhtemelen Jenitsaros [Γενίτσαρος] veya Jenitsariotis [Γενιτσαριώτης] olarak anılan ve bu bölgenin küçük toprak ağası (derebeyi) olabilecek ilk yerleşimcilerin birinden geldiğini savunuyor, bkz. Valsamakis, P. (ed.), Ιστορία των Κυδωνιών, 2.b, (Atina 1982), s.254. Son olarak; C.D. Raffenel'in 1821 öncesi Ayvalık'ı anlatılarını 1861 yılında Helenceye çeviren H.A.Anagnostou [Χ.Α. Αναγνώστου]'nun kitabında, buraya Müslümanlarca Gavurköy, yani “kafirlerin köyü” denildiğine dair benzersiz bir ifade yapar. (Anagnostou,1861:15). Bu kaynağa göre aslında Müslümanlar, bundan sonra da bazı köylere "Gavurköy" olarak adlandırdıklarını [ve yeniden] kurduklarını söyler.

[2] Anagnostopoulou, S. [Αναγνωστοπούλου, Σ.], Küçük Asya, 19. yüzyıl-1919 Rum Ortodoks toplulukları: Romión milletinden Yunan milletine [Μικρά Ασία, 19ος αι.-1919. Οι Ελληνορθόδοξες Κοινότητες. Από το Μιλλέτ των Ρωμιών στο Ελληνικό Έθνος] (Atina,1997) . Küçük Asya Araştırmaları Merkezi Sözlü Tarih Arşivi, dosya. A 11 (Genitsarochóri [Γενιτσαροχώρι])

[3] M.D.Raffenelon'a göre 1821 öncesi Ayvalık [Αι Κυδωνίαι του 1821 κατα τον M.D. Raffenelon], (çev) H.A.Anagnostou (İzmir,1861:15) ve Valsamakis, P. (ed.), Ιστορία των Κυδωνιών 2.b (Atina 1982), s.253.

[4] Firmin-Didot A.,1816 ve 1817'de Akdeniz'e yapılan bir geziden notlar [Notes d’un voyage fait dans le Levant en 1816 et 1817], (Paris 1826), s. 402.

[5] "Efes İli İstatistik Tablosu (Ayvalık)", Xenophanes (Atina 1905), s.474-475.

[6] Dışişleri Bakanlığı Tarihi Arşivi, faks. 1900 71, alt fak. 71.2 2., Türkiye'deki nüfus tablosu.

[7] Dışişleri Bakanlığı Tarihi Arşivi, dosya. 1900 71, Balkan Savaşı'ndan sonra ve dünya çapında illere göre yerinden edilen istatistiklerinin özet tablosu. rakya ve Küçük Asya: Balkan Savaşı'ndan sonra göç etmek zorunda kalan Küçük Asya'daki Yunan Nüfusunun istatistikleri.

[8] Küçük Asya Araştırmaları Merkezi Sözlü Gelenek Arşivi, dosya A 11 (Genitsarochóri).

[9] Dışişleri Bakanlığı Tarihi Arşivi, faks. 1900 71, alt fak. 71.2 2., Türkiye'deki nüfus tablosu: "...Ayvalık'a bağlı köy, Balıkesir Mutesarlığı, Bursa vilayeti... Ancak yerleşimin idari bağlantısı, ilgili bilgilerin birbiriyle çelişmesi nedeniyle tam olarak netlik kazanmamıştır. Diğer görüşlere göre ise Ayvalık Kaymakamlığı, Karesi vilayetine aitti, bkz. Anagnostopoulou, S., Μικρά Ασία, 19ος αι.-1919. Οι Ελληνορθόδοξες Κοινότητες. Από το Μιλλέτ των Ρωμιών στο Ελληνικό Έθνος (Atina 1997) ve Küçük Asya Araştırmaları Merkezi'nin Sözlü Gelenek Arşivi, fac. A 11 (Genitsarochóri). [Yazar, Osmanlı Devleti idari sistemi hakkında yeterli bilgiye sahip olmadığı için  burdaki dipnot bilgilerii karıştırmaktadır.]

[10] Efes İli İstatistik Tablosu (Ayvalık), Xenophanes (Atina 1905), s.474-475. Sakkari, 3 öğretmenli ve 120 öğrencili, 6 sınıflı bir erkek okulundan bahsediyor, bkz. Valsamakis, P. (ed.), Ιστορία των Κυδωνιών, 2.b, (Atina 1982), s.253."

çeviri: Hayri Kaan Köksal.