1937 YILINDA, TÜRK DİLİ GAZETESİ'nde YAYIMLANMIŞ BİR AYVALIK "monografisi"

Bu blogumda; "halkevci", yerel tarih araştırmacısı ve öğretmen Kemal Özer tarafından hazırlanıp, 1937 yılında Balıkesir Türk Dili Gazetesi'nde aralıklı tarihlerle yayımlanmış, Tarih tetkikleri: Ayvalık Tarihi... adlı yazı dizisini tanıtmaya çalışacağım.

Bugüne kadar yaptığım Ayvalık okumalarına göre, Latin harfli Türkçe olarak hazırlanmış en eski Ayvalık monografisi olan, Tarih tetkikleri: Ayvalık Tarihi... adlı yazı dizisi, araştırmacı yazar Prof. Dr. Aydın Ayhan'ın Balıkesir ve çevresi inanç merkezleri bildirisinde yaptığı atıflar dışında (Ayhan, 2004) Ayvalık araştırmacılarının ilgisinden uzak kalmıştır. Bu bildiri dışında iki yüksek lisans tezinde de Kemal Özer'in yazı dizisi hakkında bilgi bulunmaktadır. Bu çalışmalar: Türk Dili gazetesindeki edebî ve kültürel içerikli yazıların sistematik indeksi (Arslan, 2019) ile 1937 ve 1941 yılları arasında Türk Dili gazetesinde edebi ortam (Yalçınkaya, 2017) adlı yüksek lisans tezleridir. 

Yazı dizisi Türk Dili Gazetesi'nin 27 Birinci Teşrin (Ekim) 1937, çarşamba günü çıkan 3695 sayılı nüshasında yayımlanan I. bölümü ile başlamış ve 17 İkinci Teşrin (Kasım) 1937, çarşamba günü çıkan 3711 sayılı nüshasıyla son bulmuştur. Tarih tetkikleri: Ayvalık Tarihi... adlı yazı dizisinin yayım akışı şöyle gerçekleşmiştir:

27 Birinci Teşrin 1937, s.3695   Tarih tetkikleri: Ayvalık Tarihi..

28 Birinci Teşrin 1937, s.3696   Tarih tetkikler II: Ayvalık Tarihi..

   4 İkinci Teşrin 1937, s.3700   Tarih tetkikler III: Ayvalık Tarihi..

   5 İkinci Teşrin 1937, s.3701   Tarih tetkikler III [IV]: Ayvalık Tarihi..

   6 İkinci Teşrin 1937, s.3702   Tarih tetkikler V: Ayvalık Tarihi..

   7 İkinci Teşrin 1937, s.3703   Tarih tetkikler VI: Ayvalık Tarihi..

 10 İkinci Teşrin 1937, s.3705   Tarih tetkikler VII: Ayvalık Tarihi..

 11 İkinci Teşrin 1937, s.3706   Tarih tetkikler VIII: Ayvalık Tarihi..

 12 İkinci Teşrin 1937, s.3707   Tarih tetkikler IX: Ayvalık Tarihi..

 13 İkinci Teşrin 1937, s.3708   Tarih tetkikler X: Ayvalık Tarihi..

 14 İkinci Teşrin 1937, s.3709   Tarih tetkikler XI: Ayvalık Tarihi..

 16 İkinci Teşrin 1937, s.3710   Tarih tetkikler XII: Ayvalık Tarihi..

 17 İkinci Teşrin 1937, s.3711   Tarih tetkikler XIII: Ayvalık Tarihi..

Yazı dizisinin yayımlandığı sayıların sayısal kopyalarına, "İstanbul Üniversitesi Gazeteden Tarihe Bakış Projesi" üzerinden ulaşabilirsiniz.

ANA HATLARIYLA TÜRK DİLİ GAZETESİ...

Türk Dili Gazetesi, 1926-1968 yılları arasında Balıkesir’de yayımlanmış bir süreli yayındır. Gazetenin ilk sayısı 16 Mayıs 1926 tarihinde yayımlanmıştır. 

Gazetenin imtiyaz sahibi: bir dönem Ayvalık Mahkemesi katipliğini de yapan, 1922-1925 yılları arasında Balıkesir Belediye başkanı olan ve IV. dönem Bilecik, III., V., VI. ve VII. dönemlerde de Balıkesir milletvekilli Hayrettin Karan'dır. 

Karan ayrıca, ihtiyat zabiti olarak ulusal bağımsızlık savaşında Balıkesir, Bilecik, Söğüt bölgesinde çeşitli askeri görevler üstlenmiş ve İstiklal Madalyası almaya da hak kazanmıştır. 

Gazete'nin imtiyaz sahipliği, 22 Mart 1951’de Cevdet Demiray'a devrolmuş, o da 30 Nisan 1963 tarihinde Nezihe Demiray’a devretmiştir (Yalçınkaya, 2017: 6).

 

Gazete, 1930'lu yıllardan itibaren bir "mütevelli heyet" tarafından yönetilmeye başlamıştır. İlk kurulan heyet Faika Karaman, Hasan Kaptanoğlu ve Sabri Sözen’den oluşmuş, ikinci heyet ise; Halil İbrahim Madenli, Ahmet Vehbi Çıkırık ve Hasan Kaptanoğlu’ndan meydana gelmiştir (Yalçınkaya, 2017: 6). 

Yine 1930’larda Hayrettin Karan'ın öncülüğünde alınan bir kararla, gelirin masraf çıkartıldıktan sonra kalan bölümü, okumak için ekonomik gücü olmayan Balıkesirli üniversite öğrencilerine burs olarak verilmeye başlandı.

Türk Dili Gazetesi'nin 1927'den   
sonraki binası (Kaynak: Sezer Koman)

Gazete merkezi önce, Millî Kuvvetler Caddesi’nde tren garı yönünde sağdan üçüncü sokağın köşesindeki binanın alt katında açılmış, 1 Mart 1927 tarihinden itibaren de bugün hala Türk Dili adını taşıyan sokağa taşınmıştır. 1926-1939 yılları arasında Balıkesir Vilayet Matbaası’nda basılan gazete için 1939 yılında Türk Dili Matbaası kiralanmış ve matbaa 1951 yılında satın alınmıştır (Yalçınkaya, 2017: 6).

Türk Dili gazetesi, yayın hayatı boyunca Balıkesir’de modern gazetecilik anlayışını yerleşmesini sağlamış, ulusal bağımsızlık mücadelesinin sonucunda gelişen cumhuriyet kültür, sanat ve siyasetini destekleyen bir yayın çizgisi izlemiştir.

Gazete, 1935 yılında cumartesi, diğer dönemlerinde ise pazartesi hariç haftanın 6 günü, bazı nüshalar hariç genellikle 4 sayfa olarak yayımlanmıştır. 

KEMAL ÖZER KİMDİR? NELER YAZMIŞTIR?

Kemal Özer, 1899 yılında Karası vilayetinin Giresun (Savaştepe) kazasında doğdu. İlköğretimine Giresun‘da  başlayıp İstanbul‘da tamamladı. Balıkesir Numune Rüştiyesini bitirerek öğretmen oldu. Balıkesir ve ilçelerinde öğretmenlik yaptı. Son görev yeri, 1951 yılında ailesinin de bir süre yaşadığı Gönen idi. Özer, Öğretmenlik hayatı boyunca pek çok ödül aldı. Emekli olduktan sonra, Gönen’de, yayın hayatı dört yıl sürecek olan “Yeni Gönen” adında haftalık bir gazete yayımladı. Gönen'den sonra taşındığı Bandırma'da da yayın hayatı altı yıl sürecek “Yeni Marmara” adlı bir gazeteyi yayımladı.

Hayatının son dönemi hakkında bilgi edinilemediğim Kemal Özer, araştırmalarına aniden son vermiş ve Mustafakemalpaşa'da sessizce aramızdan ayrılmıştır. Mezarı Mustafakemalpaşa'dadır (Günay, 2015).

1935 yılından itibaren Balıkesir Halkevi yayın organı olan Kaynak dergisinde, 1937 yılından itibaren de Türk Dili Gazetesi'nde Kemal Özer'in yazıları yayımlanmıştır. Ayrıca yazarın, 1935-1964 yılları arasında 6 kitabı basılmıştır.

KEMAL ÖZER BİBLİYOGRAFYASI

A. Kitaplar

01. Balıkesir halk adet ve inanmaları, Balıkesir: Vilayet Matbaası, 1935.

02. Balıkesir Yörük ve Çetmi türküleri, Balıkesir: yay.y., 1948.

03. Tarihte Balıkesir, Balıkesir: Türkdili Matbaası, 1957.

04. Tarihte Gönen ve Ömer Seyfettin, Bandırma: Gürses Basımevi, 1962.

05. Balıkesir Susurluk İlçesi, Balıkesir: Türkdili Matbaası, 1963.

06. Kurtuluş Savaşında Gönen, Balıkesir: Türkdili Matbaası, 1964.

B. Türk Dili Gazetesi

01. Bürhaniye Tarihine Bir Bakış 17 Şubat 1938

02. Bürhaniyede Halk Adetleri 22-23 Şubat 1938 (2 sayı)

03. Kepsüt Tarihine Bir Bakış 24 Şubat 1938

04. Persi Harabesi 26-27 Şubat 1938 (2 sayı)

05. Tarih Tetkikleri: Ayvalık Tarihi 27-28 Birinci Teşrin (Ekim), 4-17 İkinci Teşrin (Kasım) 1937 (13 sayı)

06. Yürük ve Çetmi Türküleri (10 sayı)

C. Kaynak Dergisi

01. Halk Bilgisi: Kalkan Oyunları, S. 24, Ocak 1935, s.507.

02. Memleket Tetkikleri: Kepsut’un Tarihine Bir Bakış, S.24, Ocak 1935, s.501-502. 
03. Balıkesir Evkafı, S.160-161, Mayıs-Haziran 1946,s.4-5

04. Balıkesir’de Pehlivan Güreşleri, S. 160-161, Mayıs-Haziran 1946, s.:8. 

TARİH TETKİKLERİ: Ayvalık Tarihi...

Kemal Özer tarafından kaleme alınan; Tarih tetkikleri: Ayvalık tarihi... adlı yazı dizisi, Türk Dili Gazetesi'nin 27 Ekim/17 Kasım 1937 tarihleri arasında yayımlandı. Yazı dizisi, aralıklı tarihlerde toplam 13 sayı sürdü. Dizinin birinci bölümü dışındaki tüm bölümleri gazetenin 2. sayfasında, ilk bölümü ise 3. sayfasında yayımlandı.

Bu yazı dizisi, yayımlandığı tarih açısından ele alındığında, bugüne kadar belirleyebildiğim ilk Latin harfli Türkçe Ayvalık tarihi araştırmasıdır. Bu anlamıyla, Türkçe yazılmış Ayvalık tarihi araştırmalarının "ilk örneği"dir. 

Özer yazısına, kendisini "Ayvalık ve Civarı Hakkında Tarihi Tetkikler Yapmağa Teşvik Eden EKREM ÇAVULDUR"a bu yazı dizisini armağan ederek başlar. Ekrem Çavuldur, Balıkesir üzerine birçok araştırma yapmış ve bu araştırmalarını Kaynak Dergisinde yayımlamış olan çalışkan bir Halkevci'dir. 

Gazete editörü Fuat Bil'al Bey ise başlayan bu yazı dizisini okurlarına şöyle tanıtır: 

(metindeki yazım hataları aynen alınmıştır) "Bugünden itibaren okuyucularımıza B. [bay] Kemal Özer'in Ayvalığın tarihine ait yaptığı tetkikleri seri halinde sunacağız. 

Vilayetimizde bulunduğu esnada, bir kaç yıl önce gazetemizde Balıkesir halk adet ve inanmalarile, diğer tarih tetkiklerini neşreden, daha sonra da Manisa mezar kitabeleri ve yatırlarını yazan B. Kemal Özerin Ayvalık tarihi kıymetli bir etüdün mahsulüdür. Bugün yurdun verimli bir köşesi olan şirin Ayvalığın tarihini anlatan bu satırları okuyucularımızın alâka ile takip edeceklerine inanıyoruz." (Özer, 1934 : sayı:1). 

Bu girişin ardından Kemal Özer, yaptığı Ayvalık araştırmasını şöyle tarif eder: 

(metindeki yazım hataları aynen alınmıştır) "Bazı mehazlara [kaynaklara], vesikalara başvurdum. Bilhassa; (1918) tarihine kadar Ayvalık Rum lisesinde tarih muallimliği ve direktörlük yapmış olan (Jorg Sakkari) adındaki bir Rumun (1920) tarihinde Atinada neşrettiği "Ayvalık tarihi" ismindeki bir eseri; Ayvalıkta oturan Giritli kıymetli B. [bay] Macit büyük bir vukufla [bilgiyle] tercüme ediyor. Bu tercümeyi de gördüm, bunun üzerinde de bazı etütler yaptım. Buna kendi araştırmalarımı da ilave ederek Ayvalık tarihi hakkında birçok bilgiler elde ettim. Mükemmel olmamakla beraber yurddaki tarihi araştırmalara bir çığır teşkil edecek mahiyette bulunan "Ayvalık Tarihi" adındaki bu eseri Türkdili gazetesinin isteğiyle yaymağı uygun buldum." (Özer, 1934 : sayı:1) 

Özer'in atıf yaptığı Ayvalıklı "Jorg Sakkari" (Georges Sakkari : Γεωργιος Σακκαρης)'nin, Faydalı Eserleri Yayma Derneği (Σύλλογος πρὸς διάδοσιν Ὠφελίμων Βιβλίων) tarafından 1920 yılında Atina'da basılan "Kidonya Tarihi" (Ιστορία των Κυδωνιών) adlı eseridir. 

Serinin diğer eserleri ile birlikte "Kidonya Tarihi" adlı kitabı ve yazarı Georges Sakkari'yi "İMAL EDİLMİŞ TARİH" adlı blogumda detaylı olarak incelemiştim.

Kemal Özer'in kaleme aldığı bu giriş bölümünden; Doğan Aka'nın 1944 ve Hıfzı Erim'in de 1948 yılında yayımladıkları eserlerinde inceledikleri Ιστορία των Κυδωνιών adlı eserin, "Ayvalıkta oturan Giritli kıymetli B. [Bay] Macit" tarafından 1937 yılında tercüme edilmeye başlandığını öğrenmekteyiz. 

Bu tercüme 11 yıl sonra, 1948 yılında Hıfzı Erim'in hazırlandığı, Ankara'da Güney Matbaacılık ve Gazetecilik T.A.O. tarafından basımı yapılan Ayvalık Tarihi adlı monografinin I. ve II. bölümlerini oluşturacaktır.

Yeri gelmişken kayıt düşmeliyim: 

yukarıda anılan tercüme, daha sonra daktilo edilerek Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Arşivi'ne yerleştirilmiş. Bu bilgiyi, Gönenç Turan'ın 2008 tarihinde tamamladığı "Mübadelede Ayvalık" adlı yüksek lisans tezinde öğrenmiş ve daktilo nüshanın kopyasını edinmeye çalışmıştım. Ancak nüshayı Enstitü arşivinde bulamadık. Geçtiğimiz aylarda, sevgili arkadaşım Taylan Köken de bu nüshanın peşine düştü ve o da aynı "akıbeti" yaşadı. 

Kemal Özer araştırmanın giriş bölümünde; ayrıca Claude Denis Raffenel (Ağustos 1789-27 Ocak 1827) tarafından yazılmış ve 1822 yılında, Paris'de Chez Dondey-Dupre pere et fils firması tarafından yayımlanmış olan, Historia des événemens de la Grèce (Yunanistan olaylarının tarihi) adlı eserin, Hariklias Stavrakis (Χαρίκλειας Σταυράκη) tarafından yapılan Helence tercümesini de incelediğini belirtir. 

Halen kütüphaneme ekleyemediğim, Ayvalık'ta yazılmış ve İzmir'de basılmış bu Halence tercüme, Bay M. D. Rafenelon'a göre 1821'den önce Kydonia (Αι Κυδωνίαι προ του 1821 κατά τον Κυρίον Μ. Δ. Ραφφενέλον) adıyla 1861 yılında basılmış.

1937 yılında yayımlanan bu Ayvalık monografisini bilmeyen okurlar ile tanıştırmanın mutluluğu ile; öğretmen, yerel tarih araştırmacısı ve halkevci Kemal Özer'in, Ayvalık araştırmacılarının kaynakçalarında daha fazla yer tutmasını umarak, hepinize sağlıklı günler dilerim.

Dostluk ve Saygılarımla,

---

KAYNAKÇA

Aka, D. (1944).

Ayvalık iktisadi coğrafyası. İstanbul: yay.y.

Alçıtepe, G. (2007).

Halkevleri dergilerinde yayınlanan tarih konulu makaleler bibliyografyası-I. Kebikeç Dergisi, -(24), ss.295-323.

Aslan, H. (2019).

Türk Dili gazetesindeki edebî ve kültürel içerikli yazıların sistematik indeksi. (Tez No.580227) [Yüksek Lisans Tezi, Balıkesir Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/ 

Ayhan, A. (2004).

Balıkesir ve çevresi inanç merkezleri. Ankara: Türkiye Kültür Sanat ve Eğitim Vakfı Uluslararası Türk Dünyası İnanç Merkezleri Kongresi Bildirileri, 23-27 Eylül 2002, Mersin, c.5, ss.177-187.

Erim, H. (1948).

Ayvalık Tarihi. Ankara: yay.y.

Günay, S. (2015).

Gönenli Yazarlar, 15 Eylül 2015, http://gonenkulturplatformu.blogspot.com/2015/09 (erişim tarihi: 21 Ekim 2021).

Özer, K. (1937).

Tarih tetkikleri: Ayvalık tarihi..., Balıkesir: Türk Dili Gazetesi.

Raffenel, C.D. (1822).

Historia des événemens de la Grèce... / Paris : Chez Dondey-Dupre pere et fils.

Stavrakis, H. (Σταυράκη, X.) (1861).

Αι Κυδωνίαι προ του 1821 κατά τον Κυρίον Μ. Δ. Ραφφενέλον / İzmir : Damianoú (Δαμιανού) Matbaası.

Tekdurmaz, B. (2004).

Balıkesir Halkevi çalışmaları ve Kaynak dergisinin sistematik indeksi. (Tez No.190390) [Yüksek Lisans Tezi, Balıkesir Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/   

Yalçınkaya, B. (2017).

1937 ve 1941 yılları arasında Türk Dili gazetesinde edebi ortam. (Tez No.579225) [Yüksek Lisans Tezi, Balıkesir Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/