Vital Cuinet veya doğum adıyla Vital-Casimir Cuinet [1], müthiş seviyelere yükselmiş olan Osmanlı dış borçlarının tasfiyesi için, II. Abdülhamid döneminde kurulan Düyûn-ı Umûmiye'nin [2] 1880-1893 yılları arasındaki genel sekreteridir. Bu görevi sırasında; sürekli borcu borçla çeviren Osmanlı maliyesinin para bulmasını kolaylaştırmak için, tüm Osmanlı coğrafyasındaki yerleşmeleri içeren çok sayıda istatistiki veriler hazırladı. Çalışmaları, kendisinin cümleleri ile yazarsak: "neredeyse on iki yıllık inatçı ve titiz bir uğraş gerektirecek kadar zor bir araştırma" idi (Cuinet,1890:vii).
Cuinet araştırmalarını, 1892-1895 yılları arasında dört ciltlik La Turquie d'Asie, géographie administrative: statistique, descriptive et raisonnée de chaque province de l'Asie mineure adlı eserinde yayımladı. Suriye, Lübnan ve Filistin'i alan serinin beşinci cildi ise ölümünden sonra yayımlandı.
Bu ciltler ve içerikleri şöyleydi:1. cilt (1892): Trabzon (Trabzon, Samsun, Lazistan, Gümüşhane); Erzurum (Erzurum, Erzincan, Bayezid); Ankara (Ankara, Yozgat, Kayseri, Kırşehir); Adalar (Rodos, Kos, Midilli, Limni, Samos, Taşoz); Girit (Hanya, Kandiye, Resmo); Sivas (Sivas, Tokat, Amasya, Şarkikarahisar); Konya (Konya, Niğde, Burdur, Hamidabad, Teke).2. cilt (1894): Adana (Adana, İçel, Kozan, Cebel-i Bereket); Halep (Halep, Maraş, Urfa); Mamüret-ül Aziz (Harput, Malatya, Dersim); Diyarbekir (Diyarbekir, Ergani, Mardin); Bitlis (Bitlis, Muş, Siirt, Genç); Van (Van, Hakkari); Musul (Musul, Şehr-i Zor, Süleymaniye).3. cilt (1894): Bağdat (Bağdat, Hille, Kerbela); Basra (Basra, Amara, Müntefik, Necid); İzmir (İzmir, Saruhan, Aydın, Denizli, Menteşe); Biga Mütasarrıflığı.4. cilt (1895): Hüdavendigar (Bursa, Ertuğrul, Kütahya, Karahisar, Karesi); İzmit Mütasarrıflığı; Kastamonu (Kastamonu, Bolu, Çankırı, Sinop); İstanbul-Asya Bölümü (VIII. Daire-Kanlıca,IX. Daire-Üsküdar, X. Daire-Kadıköy, Adalar).5. cilt (1896-1901): Suriye; Lübnan; Filistin.
Eserin bugüne kadar tam çevirisi yapılmadı. İzmir (Köker,2009) ve İzmit (Koç,2012) üzerine çıkan iki kitap dışında; Antakya (Akdoğan,2020), Balıkesir (Atam,2020), Çankırı (Toruk,2009), Erzincan (Çakmak,2020), Kdz. Ereğli (Duran,2018) ve Malatya (Töreli,2020) üzerine makaleler yayımlandı. Ayrıca birçok monografik makalede, Cuinet'in verilerinden yararlanıldı.
Kocadağlı (2011) ve Atam (2020), yazdıkları makalelerde, makale kurguları içine Ayvalık'a ait verileri eklemiş olsalar da, eserin 4. cilt 268-271 sayfaları arasında yer alan Ayvalık kazasına ait bilgiler, bugüne kadar tümüyle çevrilerek araştırmacıların hizmetine sunulmadı.
Ben bu blogda; sayısal kopyasına Bibliothèque nationale de France' üzerinden eriştiğim, Vital Cuinet'in, La Turquie d'Asie, géographie administrative: statistique, descriptive et raisonnée de chaque province de l'Asie mineure adlı eserinin dördüncü cildinde bulunan Ayvalık tespitlerinin çevirisini sunuyorum.
Dostluk ve Saygılarımla,
Asya'daki Türkiye, idari coğrafyası:
Küçük Asya'nın her iline [ait]
istatistiksel, tanımlayıcı ve açıklayıcı [bilgiler]
C.IV
Vital Cuinet
1894
AYVALIK KAZASI
Yönlenme; sınırlar. — Ayvalık kazası, Karasi sancağının ve Bursa vilayetinin güneybatı noktasında yer alır. Sınırları: kuzeyde Edremit Körfezi; doğuda Kemer kazası ile; güneyde İzmir vilayeti ve batısında [ise] Midilli boğazı bulunur.
İdari bölümlenme. - Kazanın nahiyesi yoktur ve Ayvalık şehrinin yanı sıra, Küçük (le petit) adında sadece bir köyü bulunur.
Kazanın nüfusu. - Nüfusu 23.192 kişi olup, Ayvalık kasabası ile Küçükköy arasında aşağıdaki şekilde dağılır:
Merkez kasaba.- AYVALIK şehri (Türkçe, ayvalar diyarı) Yunanca'da [da] aynı anlama gelen “Kydonia” adından gelmektedir. Yukarıdaki tabloda görüldüğü gibi, neredeyse tamamı Rum Ortodoks olan 20.974 [dizgi hatası: 20.774 kişilik] nüfusa sahiptir ve tek başına merkezi olduğu tüm kazayı temsil etmektedir. 24°23' boylam ve 39°22' enlemde, Edremit Körfezi'nin girişinde ve Midilli boğazında olmasından [dolayı] ticari bir liman için seçilebilecek en iyi yerlerden biridir.
Burada çok fazla olaylar oldu. Yunan Bağımsızlık Savaşı (1826) [3] sırasında tepeden tırnağa harap olan Ayvalık'a, 1882'de boğazın genişletilmesinden itibaren liman, ağır tonajlı gemilerin erişimine [de] açıldı [ve] her geçen gün büyüyerek eski refahına tamamen kavuştu.
Ayvalık, kaymakamın, vali yardımcısının ve kaza yönetim kurulunun oturduğu yerdir. Buradaki meclis; 3 Türk memur, 3 Rum eşraf ve [1] büyükşehir temsilcisi olmak üzere 7 üyeden oluşur, naib'in başkanlık ettiği ve tümü Rum Ortodoks ve Müslüman bir katip [toplam] 7 üyeden oluşan bir bidayet mahkemesi; bir tek sekreteri Müslüman olan bir belediyesi; Ticaret ve Ziraat Odası; şehir ile Midilli adası arasındaki 13 deniz mili uzunluğunda iç hizmet veren direkli (Türkçe dilinde) ve bir denizaltı kablosu ile hizmet veren (Türkçe ve Avrupa dilleriyle) telgraf idaresi; Ziraat Bankası, kamu borç ve tütün kontrol kurumları, gümrük dairesi, liman idaresi ve karantina servisi; Bu topluluğun despotunun (piskoposunun) bir temsilcisinin yüksek başkanlığında, münhasıran Rum Ortodoks eşrafından oluşan bir [şehir] yönetim kurulu, okul ve diğer komisyonlar, vb.
Ayvalık aynı zamanda bir yaver-binbaşı, bir yüzbaşı ve bir teğmen tarafından yönetilen nizami (aktif ordu) bir müfreze karargahıdır. Kamu düzeninin ve polisin hizmeti, bir teğmenin emri altındaki bir "zaptiye" grubu ve iki memurun (polis) yardım ettiği bir polis komiseri tarafından yapılır.
Okullar. — Mahallelerde Müslümanların okulu yoktur.
875'i erkek ve 230'u kız olmak üzere 1.105 öğrencinin eğitim aldığı farklı derecelerdeki Yunan okullarının sayısı aşağıdaki gibidir:
OKULLAR ÖĞRENCİLER
1 Atina Üniversitesi tarafından tanınan
gymnasyum ......................................... 40
2 lise orta öğrenim ............................... 85
18 ilkokul ve ilköğretim okulu ............... 750
1 kız yatılı okulu ................................... 50
2 kız ilkokulu ....................................... 180
----------- --------------
24 1,105
Ayvalık şehri 11 bölgeye ayrılmıştır. Bir konağın (hükümet binası) yanı sıra, belediye binası, bir askeri hastane ve üç karakolun (karakol, bir tür küçük kışla) dışında, 1 mescit, 12 kilise ve 6 manastır; 2 otel, 2 gazino, 3 han veya otel, 50 modern kafe ve 10 Türk kahvesi, 45 fırın, 950 çeşitli dükkan, 25 değirmen, 7 un değirmeni, 18 yağ değirmeni, 26 sabun fabrikası, 40 tabakhane ve 4.774 ev.
Ayvalık'ta; İngiltere, Fransa ile İtalya konsolos yardımcısı ve Yunanistan konsolosu bulunmaktadır. Almanya, Avusturya ve Rusya'nın temsilcisi yoktur.
Ana zirai ürünler, üzüm, zeytin ve çam fıstığıdır. Şehrin çevresinde 14 tuğla [ve] 1 cam atölyesi ile Ayvalık ve Küçükköy'deki inşaatlarda kullanılan 9 adet taş ocağı bulunmaktadır.
Ayvalık kazasında hasatı yapılan veya üretilen en önemli yurt içi ve yurt dışı ihracat kalemleri arasında taze zeytin ve zeytinyağı; çok önemli miktarlarda düşük kaliteli sabunlar, tabaklanmış post ve deri, bir miktar kösele; mükemmel şarap ve iyi cins kuru üzüm, sakız özlü veya fıstık ağacı reçineli alkollü içkiler, kiremit ve tuğla, gündelik kullanım için cam işleri, değişik tahıllar ve çeşitli niteliklerde un ile unlu mamüller vb.
Ayvalık limanındaki ticaret hareketinin yıllık değeri 12.420.724 fr. [franc], bunun 9.024.034 fr. İhracat ve 3.398.890 fr. ithalattır.
Aynı limanın deniz hareketi 1/13 Mart 1893'ten 29 Şubat-12 Mart 1894'e kadar şu şekildeydi:
SAYI TONAJ
Buharlı [vapur] 509 51,350
Tekne 1,923 16,329
--------------- ---------------
TOPLAM 2,432 67,679
Gümrük vergileri şu şekildeydi:
FRANCS
Yurtdışına ihracat ............................. 169,129
Türkiye'den ve yurt dışından ihracat 458,597
----------------------
TOPLAM 627,726
Sağlık hizmeti tarafından toplanan ücretler 2.441 fr.
(çeviri: H.K. Köksal)
----
DİPNOTLAR
[1] Vital-Casimir Cuinet 19 Aralık 1833'te Fransa, Longevill'de doğdu ve 6 Eylül 1896'da İstanbul'da öldü.Paris Coğrafya Derneği üyesi ve Legion d'Honor sahibi bir oryantalist ve coğrafyacı idi. Önceleri Fransa’nın İstanbul büyükelçisinin yanında sekreter olarak görev yaptı ardından, 1880-1893 yılları arasında Düyûn-ı Umûmiye genel sekreteri oldu. Görevi sırasında tüm Osmanlı coğrafyasındaki yerleşmelerin istatistiki bilgilerini içeren araştırmalar yaptı. Bu iş için, imparatorluk ofislerinde o güne kadar yayımlanmış tüm istatistikleri bir araya getirdi ve ardından "güvenlikleri nedeniyle adlarını açıklamadığı" çok sayıda yerel bilgi kaynağını kullandı. Sonunda birinci cildi 1892 yılında yayımlanan dört ciltlik "La Turquie d'Asie" adlı eserini yayımladı. Eser, II.Abdülhamid tarafından da çok beğenilince Cuinet bir de "Mecidiye Nişanı" sahibi oldu.
[2] Düyun-u Umumiye-i Osmaniye Varidat-ı Muhassasa İdaresi. Osmanlı İmparatorluğu, Kırım Savaşı sırasında oluşan savaş maliyetlerini karşılamak için 1854 yılından itibaren başladığı "dış borçlanma" sürecinde oluşan büyük borçlarını ödeyemez hale gelince, 1880 yılında, alacaklı ülkeler borçların tasfiyesi için Düyun-u Umumiye adlı kurumu oluşturdular.
[3] Olaylar 1821 mayıs ayında oldu. Boşaltılan kazaya geri dönüşler ise 1824'te başladı. Zeytin ağaçlarının Rum sahiplerine iadesi ise 1830'dan itibaren oldu. O nedenle buradaki 1826 bilgisi ya dizgi hatası ya da şüpheli bir bilgidir.
KAYNAKÇA
Akdoğan, Kamil (2020).
Seyahatnamelerdeki Antakya -6- Düyunu umumiye genel sekreteri Vital Cuinet.https://www.akdogan.gen.tr/kamil-akdogan-yazilar/seyahatnamelerdeki-antakya-6/erişim tarihi: 10 Eylül 2022
Atam, Şenay (2020).
Vital Cuinet’e Göre XIX. Yüzyıl Sonlarında Balıkesir’in İdari, Demografik ve Sosyo-Ekonomik Yapısı, Manisa Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 18 (4), 369-392.
Cuinet, Vital (1894).
La Turquie d'Asie, géographie administrative: statistique, descriptive et raisonnée de chaque province de l'Asie mineure, T. quatrième, Ernest Leroux, Paris.
Çakmak, Yalçın (2020).
Şemseddin Sâmî ve Vital Cuinet'in çalışmalarında Erzincan, Munzur Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9(1), 22-37.
Duran, Sadun (2018).
Seyahatnamelerde Ereğli, Vital Cuinet,http://www.gazeteregli.com/eregli-haber/gazete-eregli/?id=4561erişim tarihi: 11 Eylül 2022
Kocadağlı, Aylin Yaman (2011).
Şehir coğrafyası açısından bir inceleme: Ayvalık. İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Dergisi, 3(22), 89-131.
Koç, Pelin (ed.) (2012).
İzmit Mutasarrıflığı, Demkar :Yayınları, İstanbul.
Köker, Osman (ed.) (2009).
Bir zamanlar İzmir : Orlando Carlo Calumeno koleksiyonu'ndan kartpostallar ve Vital Cuinet'nin istatistilkeri ve anlatımlarıyla, Bir Zamanlar Yayıncılık, İstanbul.
Toruk, Ferruh (2009).
Fransız gezgin Vital Cuinet'in gözüyle Çankırı, 73(268), 721-738.
Töreli, Türkmen (2020).
Düyun-u umumiye genel sekreteri Vital Cuinet’in 1891’de Malatya sancağı üzerine tespitleri, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 22(2), 763-774.
