200 yıl önce Ayvalık'ta "tabakhane" ve "deri ihracatçıları/ithalatçıları"

(resim.01) XIX. yüzyıl "tabakhane"de çalışanlarını gösteren bir gravür.
(kaynak: media.sciencephoto.com)

Ayvalık'ta "resmi olarak kurulamayan" onikinci mahalle olan "Panagía Portaitissais (Παναγίας Πορταίτισσας) mahallesi"ne ve "tabakhane (Ταμπακαριά)" mahallesine önceki bir blogumda değinmiştim (Köksal,2023.b).

Burada mimar Psarros: 

"Aslında, Ágios Dimítrios (Άγιου Δημητplου) mahallesinin/cemaatinin bir parçası olan Tabakhane (Ταμπακαριά), Helen ülkesinden -genelike Midilli- ve Anadolu'dan gelen yoksul Rumların yaşadığı bir bölgeydi". 

diyerek mahallenin "iktisadi yapısına" değiniyordu (Psarros,2017:157).

Bugün, 1881'den itibaren kurulan "tabakhaneler" ve "deri ihracatçıları/ithalatçıları" üzerinde duracak, onların mesleki etkinliklerini yaptıkları yıllar ile "L'Indicateur Ottoman" yıllıklarına (şark yıllıklarına) yansıyan adlarını vereceğim.

Ama konuya geçmeden önce şunları yazmalıyım:

bir önceki blogumda Ayvalık'ın bir zeytinci, zeytinyağcı ve sabuncu kenti olduğunu, kente 1960 sonrası giren "turizm anlayışı"nın sonucunda bugünkü doğal sonucun, yani "zeytincilik ve sabunculuğun folklorik bir duruma geriletildiğini" yazmış ve "kentin zengin" günlerinin "anılarda" kaldığını bildirmiştim (Köksal,2024) [1].

Görüşlerimin "bu" olduğunu, beni okuma nezaketinde bulunan tüm okuyucular bilir. Zira 2013'ten bu yana Ayvalık'ın bir "emek" ve "geçmiş (tarih)" kenti olduğunu yazmaktayım. Mübadele şehri Ayvalık'a göç eden nüfusunun "yarısının ilk on senede" gitmiş olduğunu bilsem de (Özyiğit,1931:1,2) [2] mübadillerin bu kente olan katkılarını, mübadelenin 100. yılı olan 2023'te bir blogumda yazmıştım (Köksal,2023.a).

Bloglarımın "eleştrilmesinden mutluluk duyduğumu" tüm arkadaşlarım bilir. Böylece "araştımacı sayısının artacağını" söylerim her fırsatta. Buna karşın, "yazımı okuduğu ve anladığını" bildiğim bir arkadaştan "hak etmediğim bir eleştiri" alınca da; bu girişi yapmak zorunda kaldım. 

Eleştirisinde özetle beni, "var olan durumu küçümsemekle ve mübadil emeğini yok saymakla" suçlayan bir eleştiri idi bu. 

Elbette "zaman ayırdığı ve benim yazdıklarımı kendi düşünceleri ile kıyasladığından" benim için değeri büyüktü ama "ben, bana dediklerini yazmamıştım ki!" Sadece, herkesin rahatça okuyup yazı üreteceği şark yıllıklarından 1881-1922 arası Ayvalık'ını okumuş ve orada yazılanları "tekrar etmiştim".

Aynen "konsolosluklar", "avukatlar", "doktor, dişçi ve eczacılar" gibi...

-- * --

Ahmet Yorulmaz "kült eseri" olan ve 10 baskı yapılan "Ayvalık'ı gezerken"de der ki:

"1905'te yapılan bir araştımaya göre, küçüklü büyüklü 80'e yakın tabakhaneyle 2 deri fabrikasında 700 işçi çalışıyordu. Hindistan'ın Bombay kentinden getirilen ham derileri burada işleyip,Fransız köselesi ayarında köseleler yapıp, ihraç ederlerdi." (Yorulmaz,1977:28;1983:41;1991:40-41;1994:50; 1998:50; 2000:56; 2002,2004:67; 2008,2010:65) 

"Bunun gibi bir endüstri kolu da yokolmuştur. '1900'lerdeki yaşantı' başlığı altında, o yıllarda Ayvalık'ta 80'e yakın tabakhaneyle 2 deri fabrikası bulunduğundan ve 700 işçinin çalıştığından sözetmiştik. Bu koldaki bu sayıdaki işyerinden bir tekinin, evet bir tekini bile olsa günümüzde yaşamadığını, kesinlikle söyleyebiliriz." (Yorulmaz,1977:47;1983:60;1991:62-63;1994:80-81; 1998:80-81;2000:91;2002,2004:101;2008,2010:100)

Bunlar Yorulmaz'ın okumaları. Eşim ve benim SALT Araştırma'da yaptığımız 1866-1922 arası Ayvalık okumalarında (D. Fotarellis (D. Photarelis), G. Fotarellis (C. Photarelis), C. Kalafati (C. Kalafatis), C. Canelis (C. Kanelis) ve E. Mycogniati (E. Mikoniatis)'in aynı kişiler olduğu varsayımı ile) toplam 69 adet "tabak"ın "L'Indicateur Ottoman"a reklam verdiğini tesbit ettik. 

Bu tüccarlar soyadı sırasına göre şunlardır:

C. Anatolitis

N. Argyrelis ve Ort.

P. Axiotis

D.N. Babalis

N. Bournazo

Cakna Kardeşler

S. Caknas

A. Calafati 

S. Calafatis

P.H. Calogheros

J. Camileri

A. Canelis

C. Canelis 

N. Charitos

G. Chrystodoulo

A. Cléssatoras

Clissatoras Kardeşler

Conaka Kardeşler

D. Condis ve Ort.

C. Cordaki

D. Dadena

E. Dadena

G. Dadena

P.L. Dadena

G. Dadioti

N. Damdoumis

S. Damdoumis

N. Damdoumis  ve S. Damdoumis  Ort.

P.A. Dimitrakellis

C. Dokaris

M. Doudakis

N. Fotarelİ

D. Fotarellis

G. Fotarellis

S. Galippo

E. Giobanis

P. Gonatas

J. Gounaris

J. Gounaris ve Ort.

Hadji C. Apotolou

Hadji N. Paraskeva

C. Kalafati

C. Kalafatis

C. Kanelis

J. Kordakis

S. Lipovatz

D. Mavridis

Micheli Kardeşler

A. Mıkala

G. Mitylinelis ve Ort.

C. Mourlos

N. Mourlos

E. Mikoniatis

E. Mycogniati

D. Nissoti

C.G. Pantsaris ve Ort

D. Papukas

D. Papukas ve A. Cambouris

D. Pappoukas

N. Pappoukas

G. Paras

C. Paraskevas

J. Paraskevas

N. Paraskeva

N. Parissis  ve Ort.

A. Patrikas

A. Patrikas ve Ort.

C. Photarelis

D. Photarelis

M. Polychronis

Prevedoros Kardeşler

P. Psas

A. Rinas

J. Scalvos

B. Serezlis

B. Samios

E. Zobanis

S. Zacoudelis

"L'Indicateur Ottoman"ın 1896-1922 basımlarında aşağıdaki "tabakhaneler" mesleki etkinlikte bulunmuştur (tablo.01).

(tablo.01) 1896-1922 arasında etkinlik gösteren tabakhaneler tablosu.
(kaynak: SALT Araştırma)

.: büyütmek için tabloya basınız :.

Bu yıllıklara göre 9 adet "deri ihracatçısı"nın soyadlarına göre yapılan listesi şöyledir;

G. Alexiou

C.N. Anagnostou ve Ort.

D.N. Babalis

D. Condis ve Ort.

C.D. Lendoudès

C.G. Pantsaris ve Ort.

D. Papukas

N. Parissis

A. Patrikas ve Ort.

"L'Indicateur Ottoman"ın 1896-1922 basımlarında, aşağıdaki "deri ihracatçı"ları mesleki etkinlikte bulunmuştur (tablo.02).

(tablo.02) 1896-1922 arasında etkinlik gösteren deri ihracatçıları tablosu.
(kaynak: SALT Araştırma)

.: büyütmek için tabloya basınız :.

Yine aynı yıllıkların 1896-1922 basımlarına göre 9 adet "deri ithalatçısı" da bulunmaktadır. Bu "deri ithalatçısı"nın soyadlarına göre yapılan listesi şöyledir;

G. Alexiou

P. Anghelara ve M. Anghelara

Banque de Mételin

E.C. Cavouras

Christidès ve Condis

E. Christidès

G. Christodoulou

D. Condis

D. Condis ve Ort.

D. Coutsis

A. Dimitrakelis

P.K. Dimitrakelis

D. Gonata ve Kardeşleri

G. Michaloglou

D. Papukas

D. Papukas ve A. Cambouris

L. Preve

C.D. Xenakis

Bu "deri ithalatçısı"ları aşağıdaki tabloda gösterilen yıllarda mesleki etkinlikte bulunmuştur (tablo.03).

(tablo.03) 1896-1922 arasında etkinlik gösteren deri ithalatçıları tablosu.
(kaynak: SALT Araştırma)

.: büyütmek için tabloya basınız :.

---

DİPNOT

[1] Okura kolaylık olsun şunları yazmıştım:

"Ayvalık bir "mübadil" şehri olmadan önce "zeytinci ve zeytinyağcı" şehriydi. Bu, yani zeytin ve zeytinyağcılık 1960 sonrası başlayan "turizm etkinliği" ile sadece "folklorik bir hale" dönüştü. Şehrin "prina kokusu" hava kirliliği, "zeytinlikleri" ise "tiny house içeren bir dönümden küçük emlaka" dönüştü. 

Şehri doyarak yaşamaya başlamam 2013'e dayanır, bu yıllar ile "kıyaslanamaz" bir "yozlaşma" ile başbaşayız 2024'te bu kentte... Ne "zeytin ve zeytinyağcı" eski tadında ne de "mübadil şehir" özelliği. Utanılacak bir hal gibi "emek" ve "geçmiş" unutulurken; İstanbul, Ankara ya da İzmir'in "kentinde tutunamayan" işadamları tarafından işletilen işletmeleri ile, "Bodrum" olma yolunda uçar bir hızla ilerliyor.

Doğma büyüme Ayvalık'lı bile bunu ilerleme "sanıyor"... Ne felaket?" (Köksal,2024)

[2] 21 Mayıs 1928 – 26 Haziran 1932 yılları arasında Ayvalık Belediye başkanlığı yapan Muhip Özyiğit tarafıdan, 1931 yılında yazılan ve daktilo edilerek çoğaltılan bu raporu bulmak zor olacağı için ilgili bölümü aşağıda veriyorum (yazım hataları aynen tekrar edilmiştir):

" NUFUS:

İstiklâl harbinden evvel (35,000) nufusu varken yalnız rum ehalile meskûn alan Ayvalık tamamen mübadeleye tabî olmuş ve 1339 da (20,000) mübadili yerleştirilmiştir.

Fakat iskân muamelâtının bir türlü intaç edilmemesi ve zeytinden başka sahayı faaliyet kalmadığından nufus seneden seneye azalmağa başlamış 1926 (19,488) ze tenezzül etmişken 1928 tahriri nufusunda (16,500)ze indigi tespit edilmiştir. Harpten evvel Ayvalık (35,000) nufusiyle adalar denizinde çok muhım limanlarından biri idi. Vasatî 5,000,000 kiye nevi zeytin yağı istihsaliyle 1,000,000 dan fazla sabun imalâtiyle (300,000) kiloyı mütecaviz deri ihracatiyle balıkcılık, şarapcılık, boyacılık ve sair sanayile pek müterekki bir memleket idi. Bugün mevcut ebniyelerinin tarzı inşaası ve en ufak teferruatına kadar demircilik, sıvacılık, ustalık, marangozluk, boyacılık, taşçılık ilâh gibi san'atların derecei tekâmülüne birer şahittirler. Fakat bugün 5,000 ni mütecaviz evden 2,000 ni tömamen harap olmuş sahil kısmı istisna edilirse memleketin iç mahalleleri bir harabeye dönmüştür. ..." (Özyiğit,1931:1,2)

---

KAYNAKÇA

Köksal, H.K. (2024).

AYVALIK'TAKİ "zeytinyağcı", "sabuncu" ve "sıkımcı" TÜCCARLARI, 23 Mayıs 2024.

son erişim tarihi: 28 Mayıs 2024.

Köksal, H.K. (2023.b).

AYVALIK'ta KURULAMAYAN 12. MAHALLE: Panagia Portaitissa (1890)1 Eylül 2023.

son erişim tarihi: 28 Mayıs 2024.

Köksal, H.K. (2023.a).

DAB 5 KASIM 1923 TARİHLİ MİDİLLİ-AYVALIK "mübadele belgesi", 15 Ağustos 2023.

son erişim tarihi: 28 Mayıs 2024.

Özyiğit, M. (1931).

Ayvalık kazası hakkında tabiî, idarî, iktisadî ve tarihî mâlumat (daktilo ile yazılmış rapor), Ayvalık: Ayvalık Belediyesi.

Psarros, D.E. (2017).

Το Αιβαλι kαι η Μικρασιατικη Αιολιδα, (εκδ.) Κωστουλα Σκλαβενιτη, Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικης Τραπεζης, Αθηνα.

 Yorulmaz, A. (1977).

Ayvalık'ı gezerken : tüm konular-haritalar, 1.b., İstanbul : Geylan Yayınları.

Yorulmaz, A. (1983).

Ayvalık'ı gezerken : genişletilmiş ikinci baskı, with English text, İstanbul: Geylan Yayınları.

Yorulmaz, A. (1991).

Ayvalık'ı gezerken : geliştirilmiş 3. basım, İstanbul: Geylan Yayınları.

Yorulmaz, A. (1994).

Ayvalık'ı gezerken : geliştirilmiş 4. Basım, Ayvalık: Geylan Kitabevi.

Yorulmaz, A. (1998).

Ayvalık'ı gezerken : geliştirilmiş 5. basım, İstanbul: Geylan Kitabevi.

Yorulmaz, A. (2000).

Ayvalık'ı gezerken : 6 “Cunda” konusunda bilmek istediğiniz her şey, İzmir: 

Geylan Kitabevi.

Yorulmaz, A. (2004).

Ayvalık'ı gezerken, İstanbul: Dünya Yayıncılık.

Yorulmaz, A. (2005).

Ayvalık'ı gezerken, İstanbul: Dünya Yayıncılık.

Yorulmaz, A. (2008).

Ayvalık'ı gezerken : geçmişi ve şimdiki zamanıyla…, İstanbul: Remzi Kitabevi.

Yorulmaz, A. (2011).

Ayvalık'ı gezerken : geçmişi ve şimdiki zamanıyla…, İstanbul: Remzi Kitabevi.