"şark ticaret yıllıkları" İÇİN BİR TARİHÇE YAZMA DENEMESİ

Şark Ticaret Yıllıkları 1.baskısı (1880)
(Kaynak: SALT Araştırma)

SALT Araştırmada Şark Ticaret Yıllığı
koleksiyonunun bulunduğu bölüm. 
(fotoğraf.: H.K.KÖKSAL, 2022)
                                                                   

GİRİŞ

Özetle; okuyacağınız bu "tarihçe yazma denemesi", yerel tarih çalışmaları için değerli bir kaynak olan ve Osmanlı Devleti'nde çıkartılan "ilk özel girişim tüccar listelerini" yakından tanımak amacıyla hazırlanmış bir derlemedir. 

Bugüne kadar yayımlanmış değişik kaynaklardaki "kısa bilgiler", yazarlar (editörler) tarafından kaleme alınmış yıllık önsözlerinde bulunan detay bilgiler ile "hemhal" edilerek geliştiren bu çalışmada, SALT Araştırmada bulunan 1868 ile 1880-1922 yılları arasında yayımlanmış toplam 25 adet basımdan yararlanıldı. Yazıya geçmeden, koleksiyonu kullandırarak, bu bilgilerin bir araya gelmesini sağlayan SALT Araştırma'ya teşekkürlerimi sunuyorum. 

XIX. YÜZYIL SONUNDA 

OSMANLI ŞEHİR HAYATINDAKİ DEĞİŞİMLER

On dokuzuncu yüzyılın son çeyreğine gelindiğinde Osmanlı imparatorluğu; çok büyük gerilimler ve şiddetli çatışmalarla geçen, iktisadi ve sosyal başkalaşım yarım yüzyılını tamamlayarak, uluslararası kapitalizm bloğundaki yerini almaya başlamış idi. 

Hanedanlık; karşılaştığı her yeni sıkıntıyı aşabilmek için; ekonomik, askeri ve siyasi önlemler almanın, reformlar yapmanın telaşıyla: seküler mektepler kurmakta, her alana yönelik nizamnâmeler çıkartmakta ve buhar gücüne dayalı fabrika kurmak isteyen herkese izinler vermekte idi. Yeni statüsüne ayak uydurmaya çalışan Osmanlı tâbiyetindeki halk ise; ya şehirlerine eklemlenen kârgir binaların önünden ürkerek geçip gidiyor ya da cesaret gösterip, o binaların içine girip çalışarak, yeni türden bir gündelik hayatı deneyimlemeye başlamış idi.

Yeni dönemin şehri, kullanıcılarına; tren garları, ezanî saatten asrî saate geçişin anıtları olan saat kuleleri, adları zor telaffuz edilen ihtişamlı hükumet binaları -ama daha çok da- başkalaşımın tamamlayıcısı olan: içleri ecnebi mallarla dolu bon marchéleri, oda oda kiralanan hanları ve bacasından duman yükselen fabrikaları ile yepyeni bir gündelik hayat sunmaya başlamış idi. Şehrin, haftada bir gün pazar kurulan mahalleleri, yağ lekesi misali yayılmış, sokakları vitrinli tabelalı dükkanlarla kaplanmaya başlamış idi.

Bir süre sonra, bu muazzam başkalaşım ile yeniden kurgulanan şehir ve onun gündelik hayatı, ecnebi memleketlerde de olduğu gibi, -bir tür- kullanıcı tarifnamelerine ihtiyaç duymaya başladı. Hangi malı hangi tüccarın sattığını/aldığını gösteren, belli bir sistematiğe göre hazırlanmış ve gündelik konuşmada adı “şark ticaret yıllığı” olarak geçen, tüccar/fabrikatör listeleri basılmaya başlandı.

Osmanlı Devletinde basılan ilk ticaret yıllığı, 1868 yılında İstanbul özelinde hazırlandı. Bunu, yaklaşık üç çeyrek yüzyıl boyunca, birinci dünya savaşı dönemi hariç düzenli olarak yayımlanan ve tüm Osmanlı coğrafyasına ait ticari bilgiler içeren “şark ticaret yıllıkları” izledi.

“Bilimsellik sorunsalı taşısa da” yıllıklar üzerinden yapılan okumalar ile bugün, Osmanlı tebaası olsun ya da olmasın, saray bürokrasisi dışında kalan: tüccar, banker, fabrikatör gibi "ötekilerin" varlığını izleyebiliyor, böylece Osmanlı coğrafyası içinde yaşanan “sermaye birikiminin" başlangıcına tanıklık edebiliyoruz. 

Son yıllarda, başta İstanbul, İzmir, Bursa ve Kocaeli gibi sanayi şehirleri olmak üzere, şark ticaret yıllıkları üzerinden çok değerli analitik yerel tarih çalışmaları yapılıyor. Bunların önemli bir bölümüne ait bilgileri kaynakçada bulacaksınız. 

Ben de bundan hareketle beş yıl kadar önce, yıllıklar üzerine bir çalışma başlatmıştım. Şark ticaret yıllıklarının farklı müellifler tarafından yapılmış basımlarının bibliyografyasını hazırlamış, değişik kütüphaneleri tarayarak bu yıllıkların sayısal kopyalarının yerlerini belirlemiştim. Üstelik o günlerde yayımlanan Psarros'un efsane kitabındaki (Psarros,2017) bilgilerle şark ticaret yıllıkları satırlarında adı geçen kişileri, haritalar üzerinde belirtme çalışmasına da kalkışmıştım. 

Buradaki hedefim: Bergama ve Akhisar dahil olmak üzere, Edremit - Dikili arasındaki bölgede gelişen sermaye birikiminin dinamiklerini anlamaya çalışmak idi. Çalışmamın bazı ara ürünlerine blogumdan ulaşabilirsiniz (Köksal,2017 ve Köksal,2022).

L’indicateur Constantinopolitain
(kaynak: SALT Araştırma)

ŞARK TİCARET YILLIKLARININ TARİHÇESİ

Gündelik konuşmalara şark ticaret yıllıkları olarak geçen, Osmanlı ticaret listelerinin ilki; 1868 yılında Raphaël César Cervati ve N. C. Sargologo tarafından İstanbul Pagano Matbaası'nda 230 sayfa olarak, Osmanlıca/Fransızca basılan, "L’indicateur constantinopolitain: guide commercial, 1868-69" adlı almanaktır.

Yıllık, “Doğunun başkenti” olarak tanımladıkları İstanbul'da (Cervati,1868;[2]) ticaret yapan; banker, tüccar, esnaf ve zanaatkarları, iş kollarına göre hazırlanan listeler ile okurlarına sunmuştu. 

Osmanlı Devleti'nde ilk kez hazırlanan bu ticaret yıllığı, 1870 yılında S. Hisarlıyan ve A. Maviyan tarafından Ermeni harfleriyle Türkçe olarak, "Tarif-i Darüsseade rehnüma-yı ticaret" adıyla basıldı (20xx.b; Beşiryan,2004; Ulugün,2017:1818). 

Bu yıllığın basımından 12 yıl sonra, 1880'de, Raphaël Cesar Cervati, hem Avrupa'dan hem de ülke içinden ilanlar toplayarak yeni bir girişime kalkıştı (Curga,2014:13). Girişim kısa sürede, ülkede yayımlanmış en iyi salnâmelerle yarışabilen, vazgeçilmez bir eser haline geldi (Strauss,1999). O yıl, Raphaël César Cervati ve Denis Fatzea (Fatsalı): “ticaret yıllığı yayıncılığı, temsilcilik, komisyonculuk, tahsilat, ticari danışmanlık ve reklamcılık” hizmetleri vermek üzere, İstanbul Galata Gümrüğü'nün yakınındaki Ada Han'da, Cervati Frères & D. Fatzea adlı şirketi kurdular (20xx.a) (resim.01). Şirket aynı yıl L'Indicateur Ottoman adıyla ticaret yıllığını yayımlamaya başladı. Cervati biraderler ve Fatzea firması topladıkları yerli ve yabancı ilanlarla reklam acenteliğini bir sistematiğe göre yapılmasında öncülük yapmışlardır (Amirak,2020:25). Bu, Osmanlı Devleti'nde kurulan ilk reklam kurumu oldu (Curga,2014:13). 

(resim.01) Cervati ve Fatzea Şirketinin

L'Indicateur Ottoman'ın 1.baskısında yayımlanan ilanı (s.200) 

(kaynak: SALT Araştırma)

Osmanlı coğrafyasının tümünü kapsayacak içerikle yayımlanması hedeflenen şark ticaret yıllığının 1880 yılındaki ilk baskısında, Cervati Frères & D. Fatzea şirketi bu alanda ilk olmanın tüm zorluklarını doyasıya yaşamıştır. Yayımcılar, adres toplama çabalarının çoğu zaman karşılıksız kalışını “kamuoyuna” şöyle duyururlar: “Bugün kamuoyuna sunduğumuz eser, hatırı sayılır sayıda adres ve bilgi içermesine rağmen tam olmaktan uzaktır. Ancak, bu yayındaki eksiklikleri bizim gayret eksikliğimize bağlanmayacağından eminiz, çıkarılan engellere karşı hep savaş verdik ve çoğu zamanda üstesinden geldik. Ancak, bu esere tamamen uzak kalmak isteyenlerin ayrılıkçı tavırlarına karşı ne yapabilirdik?” (Cervati,1880:[5]).

(resim.02) L'Indicateur Ottoman'ın
1881 yılında yayımlanan 2.baskısı
(kaynak: SALT Araştırma)
                                                                    

1881 yılında yayımlanan yıllığın 2. baskısının ön sözünden, bu kayıtsızlığın hala sürdüğünü anlıyoruz: “girişimimizin başarısı için mücadele etmek zorunda kaldığımız birçok zorluğu okuyucularımıza bildirmenin görevimiz olduğuna inanıyoruz. Reklamın sunduğu avantaj hakkında yeterli fikri olmayan birçok kişi büyük bir ilgisizlik gösterdi ve bize adreslerini gönderme zahmetinde bulunmadılar” bu nedenle “çok sayıda personeli büyük masraflarla işe almak zorunda (kaldık ama buna karşın) görevlerini yerine getirmek için kapı kapı dolaşmak zorunda kalan bu çalışanlar, talep edilen bilgileri alamadan kovuldukları için, haftalarca uzayan acılı ve daha da yorucu bir işle meşgul oldular.” (Cervati,1881:[5]) 

Bu “bilgi toplayamama” şikayeti, ardıl baskılarda da sıkça dile getirilecektir. Bu kayıtsızlığa karşın; “İmparatorluk Hükümeti'nin saygın memurlarından, elçiliklerden, konsolosluklardan ve çok sayıda finansçı, tüccar ve sanayiciden” aldıkları övgü ve destekten umutlanan yayımcılar, yıllığın “birkaç yıl içinde arzu edilen mükemmelliğe ulaşacağına” inanmaktadırlar (Cervati,1880:[5]).

Yayınevi, bu engelleri aşmak için her şeyi yaptıklarını ancak reklamın gerekliliği konusunda oluşmuş “ön yargılar” ile baş edemediklerini vurguladıktan sonra, “işimize kayıtsız kalmakta ısrar edenlerin önyargılarına karşı ne yapabiliriz? En şaşırtıcı olan, bize destek vermeyi reddedenler arasında (milliyetini gizli tuttuğumuz) önemli tüccarların bulunmasıdır. Bu tüccarlar, bir Yıllığın yararlı olmayacağını iddia eder ve buna ihtiyaç duymadıklarını, yeterince iyi bilindiklerini vb. tekrarlarlar.” (Cervati,1881:[5]) 

1883 yılından itibaren yıllıklara resimli reklamlar alınmaya başlandı ve yıllığın adı, 1887 yılına kadar Indicateur Ottoman Illustré olarak değiştirdi. 1890 yılında yayımlanan baskısında itibaren de yıllığın adı Annuaire Oriental oldu ve 1922 yılına kadar da bu adla yayımlandı. 

1885 yılından başlayarak yıllıklara; Rusya, Yunanistan, Romanya ve Bulgaristan gibi bölümler eklendi ve bölümlerin sayısı imparatorluğun dağılma sürecine paralel olarak artarak devam etti: Arnavutluk, Arabistan, Filistin, Suriye... (resim.03).

(resim.03) 1885-1886 basımı sonrasındaki yıllıklarda
ülke ekleri verilmeye başlandı. (kaynak: SALT Araştırma)

1891 yılında Raphaël César Cervati, II.Abdulhamid tarafından İmparatorluk Mecidiye Nişanı ile ödüllendirildi (Cervati,1891:55). Yine bu yıl yayımlanan yıllığın içindeki adresler daha düzenli tasnif edilirken ayrıca 1/4.000 ölçekli Pera, Galata, Pangaltı-Feriköy-Şişli haritaları ile birlikte sunuldu (resim.04).

 

(resim.04) 1881 yılı basımında ek olarak yerleştirilen, 
38 x 57 cm boyutunda, 1/4.000 ölçekli "Pera Haritası"
(kaynak: SALT Araştırma) 

1894 yılında şirketin ortaklık yapısı değişti. Raphaël César Cervati, İngiliz tabiyetine geçti ve Denis Fatzea ortaklıktan ayrıldı (20xx.a). Galata Mumhane Caddesi, Yaldız Han numara 14'e taşınan şirket, adını Cervati Biraderler ve Ortakları olarak değiştirdi. Cervati'nin tabiyeti konusunda Devlet Arşivlerinde bulunan iki ayrı belgeden yola çıkarak onun 1903 yılında, artık İngiliz tabiyetinde olduğunu söyleyebiliriz [1]. 1910 yılında, Urania Daktilolarının Türkiye temsilciliğini yapan John A. Rizzo şirkete ortak oldu (Tugay ve Tugay, 2007). 1912 yılında ise şirketin adı, Cervati ve Ortakları olarak değiştirilerek Galata Küçük Han numara 3'e taşınıldı.

Yıllıklar, yayın dönemi boyunca gelişim gösterdi ve uluslararası referans belgesi haline geldi. O kadar ki; Büyük Biritanya parlamentosunun 5 Kasım 1912 tarihli oturumunda, Dışişleri Bakanı Sir Edward Grey'e, “savaşın hüküm sürdüğü bölgelerdeki doğru nüfus sayıları hakkında” bilgi isteyen bir soru yöneltince Bakan: “Sayın Üye (Sir Henry Seymour King) tarafından istenen bilgiler, yayınlanan Annuare Oriental de Constantinople'ün sayfalarında bulunmaktadır” diye yanıt verir (Rizzo,1913:4; 20xx.b).

1914 yılında başlayan Dünya Savaşı, yıllığın yayın hayatını olumsuz yönde etkiledi. Aynı yıl (ya da 1915) John Alfred Rizzo şirketi tamamen devraldı ve La Gazette Financière de l'Empire Ottoman’ın müdürü olan akrabası Alfred Rizzo'nun şirket ortaklığına katılımını sağladı (Tugay ve Tugay, 2007). Yıllık 1915-1920 yılları arasında süren savaş nedeniyle yayımlanamadı.

Yıllığın 1921 yılı nüshasının ön sözünde Rizzo bu yaşanan sıkıntıları şöyle anlatır: “Savaş, bu eserin yayınını askıya almış ve yayıncılık şirketinin temellerini sarsmıştır. Şartlar beni, uzun yıllardır yöneticisi olduğum bu şirketi devralmaya zorladı. Altı yıl boyunca yayıncılık yapamayan böyle bir organizmada meydana gelen rahatsızlıkları hayal etmek zor değil. Çalışmayı düzeltmenin sıradan zorluklarına ek olarak, bu basım için de çeşitli türden karmaşıklıklar oldu: oluşan yeni duruma göre bir nüfus sayımı yapmanın zorluğu, anormal siyasi nedenlerden dolayı taşra kasabalarının bilgilerini düzeltmenin imkansızlığı, işi yeni ve tecrübesiz bir kişiyle yürütmenin zorluğu, eksik tipografik malzemeyi yerine koymanın zorluğu, vilayetleri yeni siyasi yapıya uyarlamak için yeniden düzenlemenin zorluğu.” (Rizzo,1921:3)

John Alfred Rizzo, 1922 yılında yayımlanan -ve aynı zamanda bu çalışmamızda irdeleyeceğimiz son- nüshanın önsözünde yeniden içine girdikleri umudu okurları ile şöyle paylaşır: “Bu basım, içinde bulunulan zamanın koşulları nedeniyle düzeltmenin mümkün olmadığı kısımlar dışında tamamen yeniden düzenlenmiştir. Yapılan muazzam çalışmayı ancak bu baskıyı bir öncekiyle karşılaştırarak anlayabiliriz. İçinden geçtiğimiz zor günlere rağmen, bu kamu hizmetini kırk yılı aşkın bir süredir yerine getirmek için çok büyük fedakarlıklar yaptık. Atölyelerimizi yeni tipografik makinelerle donattık ve baskı ekipmanlarımızı artırdık. Bu aynı zamanda tüm baskı işlerini gerçekleştirmemizi de sağladı. Umuyoruz ki halk, basım işlerini bize emanet etme lütfunu gösterecektir.” (Rizzo,1922:v)

SONUÇ

Okuduğunuz çalışmada; Raphaël César Cervati ve N. C. Sargologo tarafından 1868'de yayımlanan, ardından 1880 yılından itibaren, bir süre Cervati'nin de içinde olduğu bir şirket tarafından yaklaşık 42 yıl yayımlanmış ve adı gündelik konuşmada "şark ticaret yıllıkları" olarak geçen, Annuaire Oriental'in "kurumsal tarihçesinin" yazılması hedeflendi. Derlemede, SALT Araştırma koleksiyonunda bulunan, yıllıklara ait 27 baskının 25'inden yararlanıldı. 

Bu bilgilerin oluşmasına katkı sağladıkları için SALT Araştırmaya şükranlarımı sunarım. 

Dostluk ve Saygılarımla,

DİPNOTLAR

[1]. Devlet Arşivleri Başkanlığı (DAB.) 28 Nisan 1903 tarih ve HR.TH../282/84 numaralı belgeye göre: “Maarif Nezareti'ne muayene için gönderilen Annuaire Orientale (Şark Salnamesi) adlı yllık mecmuanın incelenmekte olması hasebiyle sahibi İngiliz tebeasından Mr.Cervati'nin arzuhali gereği Sefaret'e cevap verildiği”. Ayrıca; DAB. 30 Muharrem 1321 (28 Nisan 1903) tarih ve MF.MKT./701/9 numaralı belgeye göre: “Basım ve yayımına ruhsat istenen Annuair Oriental adlı salnamenin nüshaları zamanında gönderilmediği için muayenesi ile ilgili meydana gelen gecikmeden eser sahibi İngiltere tebasından Cervati'nin sorumlu olduğunun Hariciye Nezareti'ne bildirildiği“

KAYNAKÇA

1. Annuaire Oriental baskıları

Cervati, R.C. [yay.hzl.]

(1880). L'Indicateur Ottoman. Annuaire Almanach du Commerce et de...
(1881). L'Indicateur Ottoman : annuaire-almanach du commerce de...
(1883). Indicateur Ottoman Illustré : annuaire-almanach du commerce de...

(1885-86). Indicateur oriental : ánnuaire-almanach du commerce de l'industrie ...

(1888). Indica teur Ottoman: Annuaire du commerce de l'industrie, de ...

(1889-1890). Annuaire Oriental: du commerce l'industrie de l'administration et de ...

(1891). Annuaire Oriental: (ancien indicateur oriental) du commerce de l'industrie, ...

(1892-1893). Annuaire Oriental: (ancien indicateur oriental) du commerce de ...

(1893-1894). Annuaire Oriental: (ancien indicateur oriental) du commerce de ...

(1894). Annuaire Oriental: (ancien indicateur oriental) du commerce de l'industrie ...

(1895). Annuaire Oriental: (ancien indicateur oriental) du commerce de l'industrie, ...

(1896-1897). Annuaire Oriental: (ancien indicateur oriental) du commerce de ...

(1898). Annuaire Oriental (ancien indicateur oriental) du commerce de l'industrie, de ...

(1900). Annuaire Oriental : du commerce de l'industrie, ...

(1901). Annuaire Oriental : du commerce de l'industrie, ...

(1902). Annuaire Oriental : du commerce de l'industrie, ...

(1903). Annuaire Oriental : du commerce de l'industrie, ...

(1904). Annuaire Oriental : du commerce de l'industrie, ...

Rizzo, A. [yay.hzl.]

(1909). Annuaire oriental : du commerce de l'industrie, ...

(1912). Annuaire oriental : du commerce de l'industrie, ...

(1913). Annuaire oriental : du commerce de l'industrie, ...

(1914). Annuaire oriental : du commerce de l'industrie, ...

(1921). Annuaire Oriental : du commerce de l'industrie, ...

(1922). Annuaire Oriental : du commerce de l'industrie, ...

2.Basılı Kaynaklar

Aktar, A. (1998)

Şark ticaret yıllıkları'nda “sarı sayfalar”: İstanbul'da meslekler ve iktisadi faaliyetler hakkında bazı gözlemler, 1868-1938. İstanbul : İletişim Yayınları, Toplum ve Bilim Dergisi, -(76), 105-143.

Amirak, B. (2020)

Reklamda stratejik planlamanın yaratıcı süreçteki rolü: “stratejik planlama-yaratıcı süreç ilişkisi üzerine bir inceleme”. (Tez No.618624) [Doktora Tezi, Ege Üniversitesi]. YÖK Tez 

Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/ 

Başer, N.E. (2011)

I. Sanayi devriminde teknolojik gelişmenin rolü. (Tez No.298144) [Doktora Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/ 

Bilgili, N. (2016)

İstanbul limanlarının modernizasyonu: Dersaadet rıhtım ve Anadolu demiryolları 

şirketlerinin inşa faaliyetleri. (Tez No.444215) [Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik 

Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/

Cervati, R.C. (1868).

L’indicateur constantinopolitain : guide commercial, 1868-69. Constantinopolis : [yayl. y.]

(Constantinopolis : G.B.Pagano Matbaası).

Curga, S. (2014)

Televizyon dizilerinde gizli reklam uygulamaları. (Tez No.355879) [Yüksek Lisans Tezi, 

İstanbul Kültür Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/ 

Çalışkan, A., Eryılmaz, Ü. ve Oğlakçı M. (2021)

19.yy Osmanlı ekonomisinde galata bankerlerinin rolü: Baltazzi ailesi örneği. Nevşehir Hacı

Bektaş Veli Üniversitesi SBE Dergisi, 11(2), 969-991.

Daşçı, S. (2012)

1893–1896 İzmir ticaret yıllıklarında adı geçen sanatçılar ve sanatla ilgili meslekler üzerine 

bir değerlendirme. İstanbul: İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 1(3), 17-52.

Ducongé, S. (2021)

The Ledger: Bulletin of The Feriköy Protestant Cemetery Initiative, 1(1), 2-3.

Erdem, E. (2016)

Sanayi devriminin ardından Osmanlı sanayileşme hamleleri: sanayi politikalarının 

dinamikleri ve zaafiyetleri. Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, -

(48), 17-44.

Göçer, K. (2018)

Şark ticaret yıllıklarına göre Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Adapazarı’ndaki işletmecilerin 

değişimi. (Ed.) Ertaş, M.Y. vd, Sakarya : Sakarya Büyüksehir Belediyesi, Geçmişten 

Günümüze Sakarya Tarih / Kültür / Toplum Uluslararası Sakarya Sempozyumu, 23-

25.11.2017, 251-266.

İsmailoğlu, G.Z. (2018)

Selanik’te iktisadi hayatın izlenmesinde bir rehber olarak şark ticaret yıllıkları. (Tez No. 

517142) [Yüksek LisansTezi, Marmara Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. 

https://tez.yok.gov.tr/ 

Memiş, N. (2008)

19. Yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu’nda ekonomik yapı ve dış ticaret. (Tez No.254636) 

[Yüksek LisansTezi, Atatürk Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/ 

Osmanağaoğlu, C. (2003)

Tanzimat dönemi itibariyla Osmanlı tâbiiyyetinin (vatandaşlığının) gelişimi. (Tez No. 

140504) [Yüksek LisansTezi, İstanbul Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/ 

Özcan, Ö. (2009)

İstanbul tarihinde bankacılık faaliyetlerinin gerçekleştiği yapılar. (Tez No. 291955) [Yüksek 

LisansTezi, İstanbul Teknik Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/ 

Özil, A. (2011)

Anadolu Rumları : Osmanlı İmparatorluğu'nun son döneminde millet sistemini yeniden 

düşünmek. (Çev.) Özdamar, A. İstanbul: Kitap Yayınevi.

Strauss, J. (1999)

Le livre français d'Istanbul (1730-1908). Revue des mondes musulmans et de la 

Méditerranée, -(87-88), 277-301.

Uçman, Z. (2019)

Şark ticari yıllıkları ışığında İstanbul’da mukîm terziler (1868-1905). (Tez No.614008) 

[Yüksek LisansTezi, Yıldız Teknik Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/ 

Ulugün, F.Y. (2017)

1891 şark ticaret yıllığında “İzmit Sancağı” üzerine... (Ed.) Selvi, H. vd, Kocaeli : Kocaeli 

B.B. Uluslararası Gazi Süleyman Paşa ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu, c.3,1817-1861. 

Varlı, A ve Özbay, R.D. (2011)

İstanbul'da perakende ticareti: tüketim mal ve hizmetleri piyasası (1840–1909). Uluslararası

9. Bilgi, Ekonomi Ve Yönetim Kongresi Bildirileri, 23-25 Haziran 2011, Saraybosna-Bosna 

Hersek, 2411-2426.

Yağız, B ve Ağır, A. (2017)

XIX.yüzyıl sonu İstanbulu'nda batılı tüketici ürünlerinin dolaşıma girdikleri kanallar ve 

yarattıkları hareketlenmeler: şark ticaret yıllıkları üzerinden bir mikro-araştırma. İstanbul: 

Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Mimarlık Fakültesi, tasarım+kuram Dergisi, 

13(24), 31-53.

Yazıcı, S. (2018)

Şark ticaret yıllıklarına göre üç devirde İzmit şehrinde ticaret. (Ed.) Selvi, H. vd, Kocaeli : 

Kocaeli Büyüksehir Belediyesi, Uluslararası Gazi Süleyman Paşa ve Kocaeli Tarihi 

Sempozyumu, c. 3, 1783-1816.

Yıldırım, E. (2019)

19. yüzyıl sonu Osmanlı toplumunda “tercüme” eserlerin tanıtımı üzerine betimleyici bir 

inceleme: kitapçı Arakel katalogları. (Tez No. xxx) [Yüksek LisansTezi, İstanbul Okan 

Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/ 

Yılmaz, E. (2020)

Bir zamanlar Anadolu’da halı dokumak: the oriental carpet manufacturers limited [şark halı 

kumpanyası] ve Osmanlı halıcılığındaki önemi [1907-1914]. Eskişehir Osmangazi 

Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 21(2), 291-333.

3. İnternet Kaynakları

(20xx)a 

Cervati ve Fatzea ailelerine ait şirketlerin faaliyetlerinden kronolojik bir kesit. https://archives.saltresearch.org/bitstream/123456789/199581/1/ECOBARCL077.pdf 

(erişim tarihi: 7.12.2021). 

(20xx)b 

Koleksiyondan seçmeler: ticaretten toplumsal topografyaya uzanan bir kaynak: şark ticaret yıllıkları, 1868-1945. https://archives.saltresearch.org/bitstream/123456789/199580/1/ECOBARCL07501.pdf 

(erişim tarihi: 7.12.2021). 

Beşiryan, A. (2004) 

40. Kütüphane haftası etkinlikleri: Osmanlı Bankası arşiv ve araştırma merkezi kütüphanesi'nde 19. yüzyıl Osmanlı tarih yazımına ışık tutabilecek batılı kaynaklardan seçmeler. https://archives.saltresearch.org/bitstream/123456789/199394/1/ECOBARCE201.pdf 

(erişim tarihi: 7.12.2021). 

Köksal, H.K. (2017) 

Şark yıllıkları'nda xıx. yüzyılın Ayvalık ve yakın çevresi. https://kaankoksal.blogspot.com/2017/03/sark-yilliklarinda-xix-yuzyilin-ayvalik.html 

(erişim tarihi: 16.12.2021) 

Köksal, H.K. (2022) 

Ayvalık'ta faaliyet göstermiş ecnebi sigorta şirketleri  https://kaankoksal.blogspot.com/2022/02/ayvalikta-faaliyet-gostermis-ecnebi.html

(erişim tarihi: 19.2.2022) 

Tugay, E.Ç. ve Tugay, M.S. (2007) 

Rizzo Apartmanı’nda zaman... http://o-pera-istanbul.blogspot.com/2007/09/vaktiyle-da-bayr-bostanlk-olan-ve-bir.html 

(erişim tarihi: 7.12.2021). 

AYVALIK'ta FAALİYET GÖSTERMİŞ ECNEBİ SİGORTA ŞİRKETLERİ

 

Hayrettin Paşa Mahallesi'nde, duvarında Ayvalık'a
ait olmayan sigorta plaketleri bulunan bir ev. 
(fotoğraf: HKK, 2018)

GİRİŞ

Ayvalık ile ilgili birçok konuda olduğu gibi, XIX. yüzyıl ortalarından itibaren şehirde gelişen "kapitalist ilişkiler" üzerine yeterli alan çalışması hala yapılmamıştır. 

Bu durum düşündürücüdür. Çünkü Ayvalık; Osmanlı dönemindeki sermaye birikiminin tarih-yazımı için yararlanılacak çok az sayıda bozulmadan kalmış mekandan bir tanesidir. Dolayısıyla, başka şehirler üzerine yapılacak çalışmalarda salt belgeler kullanılırken, Ayvalık üzerine yapılacak çalışmalarda -bilinçsiz turizmin neden olduğu talana rağmen-, bugüne ulaşabilmiş bir mekânsal formun içinde dolaşılabilmektedir.

Burada ele aldığım "sigorta şirketleri" konusu, her ne kadar sermaye birikimi sürecinin sonuç ürünü de olsa, Ayvalık'ta XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren başlayan sermaye dinamiklerini anlamamıza yardımcı olacaktır.

Ayvalık özelinde değinmiş olsam da aslında Anadolu coğrafyasında gelişme gösteren sigortacılık faaliyetlerinin tarihi konusunda yapılmış kapsamlı çalışma da oldukça az sayıdadır. Bu nedenle, bu çalışmada yararlandığım ana kaynak, değişik müelliflerce hazırlanan ve kısaca "şark ticaret yıllıkları" olarak andığımız, Osmanlı coğrafyasındaki sermaye hareketlerine dair değerli ipuçları veren ticaret yıllıkları olacaktır.

Çalışmada, değişik müellifler tarafından hazırlanan ve 1885-1922 yılları arasında yayımlanan "Indicateur Oriental Annuaire Almanach du Commerce" (1885-1922) (22 nüsha) dan yararlandım.

1. "felaket ticareti"nin KISA TARİHÇESİ

Dünya, sigorta kavramı ile ilk kez XVIII. yüzyılda tanıştı. Orta çağda, uzun mesafe ticareti alanında "uzmanlaşan" İtalya'da uzun yıllardır satılan "deniz nakliyat" sigortasından yola çıkan Avrupa, kullanılabilir bir standart geliştirerek bu "felaket ticaretini" kurumsallaştırdı.

Yangın sigortacılığı üzerinde çalışma yapılması fikri, 1666 yılında, 2 Eylül günü başlayan ve ancak 6 Eylül günü söndürülebilen büyük Londra yangınının yarattığı endişe üzerine geliştirilmeye başladı. Londra'da 1710 yılında Sun Fire Office (ki aynı zamanda itfaiye örgütüdür), 1720 yılında ise London Assurance ve Royal Exchange şirketleri kuruldu. Fransa'daki ilk yangın sigortası şirketi 1786 yılında kurulan Compagnie d'Assurances Contre l'Incendie'dir. ABD'de ise ilk yangın sigortası şirketi 1752 yılında kuruldu.

Osmanlı'nın bu "müessese" ile tanışması XIX. yüzyılda oldu. Bu teması sağlayan temel unsurlar; 1838 Baltalimanı Antlaşması ve ardından hazırlanan serbest ticaret antlaşmalarıdır. Özellikle 1839 Tanzimat Ferman ile "kapitalistleşme" sürecine de adım atan Osmanlı, bir dizi örgütlenme kurmaya başladı. Osmanlı'da, sigortacılık alanında 1850'den önce neler yapıldığını bilemiyoruz. Zira "sigorta" kavramı ilk kez, 1850 yılında çıkartılan Kanunname-i Ticaret ve 1860 yılında kurulmaya başlayan ticaret mahkemeleri ile karşımıza çıkıyor.

1860 yılında çıkartılan kanunun 29. maddesi "deniz sigortacılığı"nı tanımlıyordu. 1864'te çıkartılan Kanunname-i Ticaret-i Bahriye ile bu sigorta kavramları yerli yerine oturtuldu. Büyük olasılıkla o tarihlerde poliçe düzenlemek ve ödemeleri tahsil etmek, şehirde büro açmak yerine limanlarda açılmış küçük acenteler ya da gezgin poliçe satıcıları üzerinden olmalıydı. 

Osmanlı'da açılan ilk sigorta şirketi, İstanbul'da, 1862 yılında bir Avusturya şirketi olan Riunione Adriatica di Sigurta'nın acenteliğidir. Bunu 1873 yılında Trabzon'da açılan ve deniz sigortacılığı yapan Helvetia, Lloyd Suisse ve Lyonnaise acenteleri ile genel sigorta yapan Gironde izledi. Trabzon'da açılan acentelere 1884 yılında; Reliance, Manheimer ve La Fonciere'in eklendi. Ama bu acenteler o yıllarda deniz sigortacılığı dışında başka ürün satmıyordu.

Osmanlı'da, deniz nakliyat riskleri dışında kalan başta yangın riskini de karşılayacak ilk sigorta şirketi, 1863 yılında İzmir'de faaliyete geçen London Sun Insurance Company oldu. Bu şirket İzmir'deki pamuk üreticilerinin depolarındaki ürünlerin yanması riskini çok güzel satarak mükemmel bir pazar elde etti. Ardından 1869 yılında İsviçre şirketi olan Helvetia da bu alana girdi. Bunları, 1870 yılında Alman Mannheim, 1872 yılında İngiliz Northern ve North British, 1878 yılında da Fransız La Fonciere ve Alman Nord Deustche şirketleri izledi. 

1880 yılında Duyun-u Umumiye İdaresi'nin faaliyete geçmesi ile yabancı şirketler için "mükemmel bir iktisadi iklim" kuruldu ve 1889'dan itibaren peş peşe çok sayıda şirket pazara girmeye başladı: Assicurazioni Generali (Avusturya), Balkan ve Bulgaria (Bulgaristan), Dacia Romania (Romanya), Fondiaria ve Italia (İtalya), Hamburg-Münich, Hanseatische, Transatlantische ve Preussische National (Almanya), Urbaine (Fransa), Rossia (Rusya) ve son olarak 1891'de de Union de Paris (Fransa) artık faaliyetteydi.

İlk yerli sigorta şirketi ise Abdülhamid II döneminde, 1892 yılında Osmanlı Sigorta Şirket-i Umumiyesi adıyla banker Teodor Tubini Bey tarafından İstanbul'da kuruldu. 1894'e gelindiğinde Anadolu'daki sigorta acenteleri, İstanbul, İzmir, Samsun, Trabzon, Mersin, Adana, İskenderun, Giresun, Ayvalık, Bandırma, Gelibolu, Çanakkale, Tekirdağ, İzmit, Sinop, Edirne, Bursa, Eskişehir, Ankara, Uşak ve Nazilli'de çalışmaktaydı. 20. yüzyılın hemen başında Konya da bunlara eklendi.

2. DÖNEM KAYNAKLARI ÜZERİNDEN 
OSMANLI DÖNEMİ AYVALIK'ındaki SİGORTA ŞİRKETLERİ

Sigorta sektörü tüm Anadolu pazarında olduğu gibi, XIX. yüzyılın ikinci yarısında endüstriyel ve ticari örgütlenmesini yeniden kuran Ayvalık'ta da faaliyete geçti. Bu bölümde, 1898 yılına dair bilgiler içeren iki Türkçe kaynaktan yola çıkarak (Baskıcı:2002), (Kahya:2007) ve kısaca "şark yıllıkları" olarak tanınan "L’indicateur"lerin 1885-1922 yılları arasında yayımlanmış değişik baskılarında verilen bilgileri kullanarak, Ayvalık'taki sigorta pazarı bulmaya çalışılacaktır.

Günümüze en yakın döneme ait bilgiler içeren belge (Baskıcı:2002) ve (Kahya:2007)'nın çalışmalarında yararlandıkları, 1898 tarihli, İstanbul'lu avukat ve hukuk doktoru olan Hatcherian tarafından yazılan Le Fonctionnement de L'Assurance en Turquie, Extrait de la Revue Intemationale des Assurances'dır. Bu belgede ve ondan yararlanılarak hazırlanan çalışmalarda, ne yazık ki pazarın mali büyüklüğü üzerinde bilgiler bulunmamakla beraber, 1898 yılında Ayvalık'ta acentesi bulunan, üçü Almanya ve biri İngiltere merkezli dört firma olduğu anlaşılmaktadır.

Bu firmalar ve Osmanlı Devleti topraklarındaki örgütlenişleri (tablo.1)'de gösterilmektedir:

(tablo.1) 1898 YILINA GÖRE AYVALIK'ta HİZMET VEREN SİGORTA ACENTELERİ

(Kaynak: Hatcherian, 1898: 226-229 ss. ve 389-391 ss. ile F. Kahya, 2007: 157-168 ss.)

(tablo.1)'de sunulan bilgiler, çok önemli olsa da oldukça yetersizdir. Bu nedenle döneme ait bir başka belge ile bilgileri ilişkilendirmek gerekmektedir. Bu konuda, Ayvalık özelinde "resmi belge" bulmanın zorlukları düşünüldüğünde, "gayrı resmi belgelere" yönelmek zorunluluğu doğmaktadır ve bu belgelerin başında da "şark ticaret yıllıkları" gelir.

2.1. Indicateur Oriental Annuaire 

Ayvalık'taki sigorta acenteleri hakkında bilgi içeren ilk "şark ticaret yıllığı", Indicateur Oriental Annuaire Almanach du Commerce-1885/86'dır. Yıllıkta verilen 1885 yılı (aslında 1884) bilgileri ışığında, Ayvalık'ta The Queen ve Royal adlı sigorta firmalarının acentelikleri bulunmaktadır (tablo.2).

(tablo.2) YILLIĞIN 1885-86 YILI BASKISINA GÖRE AYVALIK'taki SİGORTA ACENTELERİ

(Kaynak: Cervati,1885-1886:443)

Yıllığın bu baskısının reklam eki olarak hazırlanmış sayfalarının, 84 [842] ve 95 [853] numaralı sayfalarında iki sigorta acentesinin de reklamları bulunmaktadır. Bunlardan ilki The Queen şirketinin acentesi olan Michel D. Apostolelis'dir. Apostolelis, verdiği reklama göre hem komisyonculuk yapmaktadır ve aynı zamanda, Londra merkezli Bolling & Love emlak firmasının da aracılığını üstlenmektedir. (resim.01)

(resim.01) Michel D. Apostolelis firmasına ait reklam (84 [842] s.)

Diğer firma ise Royal sigortadır. Bu firmanın Ayvalık acenteliğini G.D. Sevasto üstlenmiştir. Yayınlanan reklama göre Sevasto 1885 yılında, Ayvalık-Çanakkale arasında sefer yapan Hellespont vapur şirketinin acentesidir ve ayrıca zeytinyağı, sabun ve her türlü zirai yerel ürünün ticaretini yapmaktadır (resim.02).

(resim.02) G.D. Sevasto firmasına ait reklam (853 s.)

Hem 1888 yılında Indicateur Ottoman adıyla ve hem de 1889 yılında Annuaire Oriental adıyla yayımlanan yıllıklarda, sadece Georges D. Sevasto tarafından yönetilen Royal Insurance şirketinin adı bulunmaktadır.

1891 yılı basımındaki bilgilerde, hem firma sayısında artış gözlenmektedir ve ve hem de bu basımda poliçe türleri ayrıntılandırılmıştır. Buradaki bilgiler (tablo.3)'de sunulmaktadır.

(tablo.3) YILLIĞIN 1891 YILI BASKISINA GÖRE AYVALIK'taki SİGORTA ACENTELERİ

(Kaynak: Cervati,1891:803)

İncelediğimiz baskıdaki bilgiler ile (tablo.1)'i karşılaştırdığımızda, Transatlantique ve Phénix Anglais firmalarının adlarıyla, her iki tabloda da karşılaşmaktayız. Buradan hareketle, bu iki firmanın Ayvalık'taki en eski iki sigorta firması olduğunu ileri sürebiliriz.

Annuaire Oriental'in 1892-1893 basımındaki sigorta firmaları ile ilgili bilgiler, bir önceki baskıdakinin tekrarıdır. Yıllığın 1893-1894 basımında verilen bilgilerde Manheim sigorta gözükmemekte ve sigorta firması sayısı dörde düşmektedir. Bu basıma ait bilgiler (tablo.4)'te sunulmuştur.

(tablo.4) YILLIĞIN 1893-94 YILI BASKISINA GÖRE AYVALIK'taki SİGORTA ACENTELERİ

(Kaynak: Cervati,1893-1894:892)

Yıllıkların, 1894, 1895 ve 1896-1897 baskılarındaki sigorta firmalarına dair bilgiler tekrar edilmiştir. 1898 baskısında yeni bir sigorta firması karşımıza çıkar: Citè de Paris. 1898 baskısındaki bilgiler (tablo.5)'de sunulmuştur.

(tablo.5) YILLIĞIN 1898 BASKISINA GÖRE AYVALIK'taki SİGORTA ACENTELERİ

(Kaynak: Cervati,1898:1042)

Şark ticaret yıllıklarının 1900 yılı basımındaki verilere göre Ayvalık'taki sigorta firmalarında ciddi bir artış gözlenmektedir. 1900 yıllığına göre Ayvalık'ta, 7 girişimci, 13 sigorta firmasının temsilciliğini almıştır. Bu yıla ait bilgiler (tablo.6)'da sunulmaktadır.

(tablo.6) YILLIĞIN 1900 YILI BASKISINA GÖRE AYVALIK'taki SİGORTA ACENTELERİ

(Kaynak: Cervati,1900:1179)

Yıllıkların 1901 baskısında bazı değişiklikler gözlenmektedir. Bu değişikliklere göre hazırlanan liste (tablo.7)'de sunulmuştur.

(tablo.7) YILLIĞIN 1901 YILI BASKISINA GÖRE AYVALIK'taki SİGORTA ACENTELERİ

(Kaynak: Cervati,1901:1220)

1902 basımı yıllıktaki bilgilere göre Ayvalık'taki sigorta firmalarının ve acente açan girişimcilerin sayılarında çok ciddi bir artış gözlenmektedir. Bu şehirdeki ticari hayatın giderek zenginleştiğini de gösteren bir veri olarak ileri sürülebilir. Bu yıllıktaki bilgileri gösteren liste (tablo.8)'de sunulmuştur.

(tablo.8) YILLIĞIN 1902 YILI BASKISINA GÖRE AYVALIK'taki SİGORTA ACENTELERİ

(Kaynak: Cervati,1902:1316)

Yıllığın 1903 yılı baskısında da değişiklikler gözlenmektedir. Yıllıktaki bilgilere göre yeni girişimciler sektöre girmiş ve bazı sigorta firmaları da Ayvalık sigorta pazarından çıkmıştır. Bu yıla ait liste (tablo.9)'da sunulmaktadır.

(tablo.9) YILLIĞIN 1903 YILI BASKISINA GÖRE AYVALIK'taki SİGORTA ACENTELERİ

(Kaynak: Cervati,1903:1523)

1904 baskısında da bazı değişiklikler bulunmaktadır. Bu baskıdaki bilgilere göre hazırlanmış liste (tablo.10)'da sunulmaktadır.

(tablo.10) YILLIĞIN 1904 YILI BASKISINA GÖRE AYVALIK'taki SİGORTA ACENTELERİ

(Kaynak: Cervati,1904:1533)

Yıllıkların 1909 ve sonrası baskıları, şirket ortaklığına katılan John A. Rizzo'nun editörlüğünde çıkartılmıştır. Bu baskıdan itibaren yıllığın içerik sunumunda bazı değişikliklerle de karşılaşılmaktadır. 1909 baskısında -ki 1908 yılına ait bilgilerdir- verilen bilgilerden yola çıkarak, Ayvalık'ta her iş kolunda olağanüstü bir büyüme, bir tür zirve yaşandığı gözlenmektedir. Bu zirve "bir yıl daha sürecek" ve Haziran 1909 olayları sonrasında ilan edilen "idare-i örfiye” ile, şehrin kaderi yeniden 1821'de olduğu gibi değişecektir. Bu baskıdaki bilgilerden oluşan liste (tablo.11)'de sunulmuştur.

(tablo.11) YILLIĞIN 1909 YILI BASKISINA GÖRE AYVALIK'taki SİGORTA ACENTELERİ

(Kaynak: Rizzo,1909:1882)

1912 yılı yıllığındaki bilgiler (tablo.12)'de sunulmaktadır.

(tablo.12) YILLIĞIN 1912 YILI BASKISINA GÖRE AYVALIK'taki SİGORTA ACENTELERİ

(Kaynak: Rizzo,1912:1386)

Yıllığın 1913 ve 1914 yılı baskıları aynı bilgilşerin tekrarı şeklinde çıkmıştır. Bu baskılara göre, 1912 baskısında bulunan D. Caldi'nin acentesi olduğu Continental sigorta, listede yer almamaktadır. 1913 ve 1914 yıllıklarında verilen bilgiler (tablo.13)'de sunulmaktadır.

(tablo.13) YILLIĞIN 1913 YILI BASKISINA GÖRE AYVALIK'taki SİGORTA ACENTELERİ

(Kaynak: Rizzo,1913:1395)

Yıllıklar, dünya savaşı boyunca, 1915-1920 yılları arasında basılmadı. 1921 yılında çıkan baskı ise problemli bir dönemin ürünü olmuştu. Bu durumu Rizzo, 1921 yılı baskısının ön sözünde şöyle ifade eder: 

"Altı yıl süreyle yayından kaldırıldıktan sonra böyle bir organizmada meydana gelen rahatsızlıkları gözünüzde canlandırmanız zor olmaz. Çalışmayı derlemenin normal zorluklarına ek olarak, bu basım için çeşitli türden karmaşıklıklar da oldu: yeni bir nüfus sayımı yapmanın zorluğu, anormal siyasi nedenlerden kaynaklı taşra kasabalarının bilgilerini düzeltmenin imkansızlığı, işi yeni ve tecrübesiz kişilerle yürütmenin, eksik tipografik malzemeyi (yeniden) yerine koymanın, vilayetleri yeni siyasi tabana uyarlamak için yeniden düzenlemenin zorlukları...” (Rizzo,1921:[3]).

Buna rağmen 1921 yılı baskısı yapılmış ve dağıtılmıştır. 1922 baskısı da aynı içeriğin tekrarı biçimindedir. Bu yıllıklardaki bilgilere göre hazırlanan liste (tablo.14)'te sunulmaktadır.

(tablo.14) 1921 ve 1922 YILI BASKILARINA GÖRE AYVALIK'taki SİGORTA ACENTELERİ

(Kaynak: Rizzo,1921:1264 ve 1922:1212)

SONUÇ

Ayvalık'ta faaliyet gösteren sigorta firmaları ve bunların acentelerine dair bilgileri, yıllıkların 1885 baskısından itibaren olan nüshalarında bulmaktayız. Buna göre 1885-1922 yılları arasında 35 sigorta firması Ayvalık'ta acentelik dağıtmıştır. 

Yıllıktaki bilgilere göre Ayvalık'ta acentelik vermiş en eski sigorta şirketleri Queen ve Royal sigortalardır. Yine kayıtlara göre Royal Sigorta 1890'a kadar faaliyet göstermiştir.

Bu firmalardan, ticari olarak en uzun dönem faaliyet gösteren Norddeutsehe sigortadır. Bu firma; 1894 yılından itibaren Ayvalık'ta olduğunu anlamaktayız. Firma, okuma olanağı bulamadığım 7 yılı ve I. Dünya Savaşı nedeniyle baskı yapılmayan 6 yılı da eklersek toplam 29 yıl (16+7+6) [1] faaliyet göstermiştir. Bu firmayı, yıllığın 1891-1909 arasındaki basımlarında verilen bilgilere göre 25 yıl (14+5+6) faaliyette olduğu anlaşılan Transatlantique izlemektedir. 

1900-1922 [2] yılları arasında 4 firmanın adları ile karşılaşılmıştır. Toplam 23 yıl (11+6+6) hizmet vermiş olan bu firmalar: La Francfortoise, New-York, Providentia, Suisse sigortalardır. 1891-1902 yılları arasında yayımlanan yıllıklarda adı bulunan Hambourg-Munich United sigortanın da 12 yıl (11+1+0) faaliyette bulunduğunu söyleyebiliriz. İnceleme yaptığımız dönem içinde, Fortuna de Berlin ve La Gardiene firmaları, sadece 1 yıl hizmet vermişlerdir. 

Tüm firmaların ve hizmet verdikleri dönemleri gösteren liste (tablo.15)'te sunulmuştur.

(tablo.15) 1885-1922 ARASI BASKILARA GÖRE AYVALIK'taki SİGORTA FİRMALARI

(Kaynak: Cervati ve Rizzo,1885-1904)

Bu firmalardan acentelik alan 23 Ayvalıklıya ait liste ise (tablo.16)'da sunulmaktadır.

(tablo.16) 1885-1922 ARASI BASKILARA GÖRE AYVALIK'taki SİGORTA ACENTELERİ

(Kaynak: Cervati ve Rizzo,1885-1904)

(tablo.16)'dan da görülebileceği üzere Ayvalık'taki ilk sigorta acenteleri G.D. Sevasto ve M.D. Apostolelis'dir. En uzun süre sigorta acenteliği yapan tüccarlar ise C.D. Xenakis ve G. Christodoulos'dur. Yıllıklardaki bilgilere göre bu iki tüccarın da 1891-1922 yılları arasında topma 32 yıl (19+8+6) faaliyette bulunduğunu söyleyebiliriz. 

Bu incelemede de öne çıktığı gibi, Ayvalık'ın ticari hayatı 1902-1909 yılları arasında dikkat çekici şekilde zirve yapmaktadır. Yıllıklar üzerinde yaptığım başka çalışmalarda da tespit ettiğim bu durum Ayvalık tarihi çalışan araştırmacılar için önemsenmelidir. Zira, Ayvalık'ta, 2 Haziran 1909 günü başlayan ve giderek artan bir dizi gerilim yaşanmıştı. Hükumet, şiddetlenen çatışmaları bastırmak amacıyla 14 Haziran 1909 tarihinde "Ayvalık ve Yunda adasında idare-i örfiye” ilan etmişti. Bu sıkıyönetim süresince çok sayıda kişi Ayvalık'tan tehcir edildi [3]. 

1885-1922 yılları arasında yayımlanan Şark Ticaret Yıllıklarında bulunan bilgilerden yola çıkarak hazırlanan bu derlemenin, Ayvalık tarihi üzerine çalışan araştırmacılara katkı vermesini umar, sağlıklı günler dilerim.

Dostluk ve Saygılarımla,

DİPNOTLAR

[1] Parantez içinde verilen bilgiler şöyledir:

(okunmuş yıllık yıl sayısı + faaliyet dön. okunamayan yıl sayısı + 1. Dünya Savaşı dönemi)

[2] 1899 yıllığı okunamadığı için firmaların Ayvalık'ta faaliyete başlama yılı bilgisi tam olarak doğru olmayabilir.

[3] Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz.: Arıkan, 2011.

BİBLİYOGRAFYA

1. Annuaire Oriental baskıları

Cervati, R.C. [yay.hzl.]

(1885-86). Indicateur oriental : ánnuaire-almanach du commerce de l'industrie ...
(1888). Indicateur Ottoman: Annuaire du commerce de l'industrie, de l'administration ...
(1889-1890). Annuaire Oriental: du commerce l'industrie de l'administration et de ...
(1891). Annuaire Oriental: (ancien indicateur oriental) du commerce de l'industrie, ...
(1892-1893). Annuaire Oriental: (ancien indicateur oriental) du commerce de ...
(1893-1894). Annuaire Oriental: (ancien indicateur oriental) du commerce de ...
(1894). Annuaire Oriental: (ancien indicateur oriental) du commerce de l'industrie ...
(1895). Annuaire Oriental: (ancien indicateur oriental) du commerce de l'industrie, ...
(1896-1897). Annuaire Oriental: (ancien indicateur oriental) du commerce de ...
(1898). Annuaire Oriental (ancien indicateur oriental) du commerce de l'industrie, de ...
(1900). Annuaire Oriental ......
(1901). Annuaire Oriental ......
(1902). Annuaire Oriental ......
(1903). Annuaire Oriental ......
(1904). Annuaire Oriental ......

Rizzo, A. [yay.hzl.]

(1909). Annuaire oriental:...
(1912). Annuaire oriental: ...
(1913). Annuaire oriental: ...
(1914). Annuaire oriental: ...
(1921). Annuaire Oriental: ...
(1922). Annuaire Oriental: ...

2. Basılı Belgeler

Akbulut, H. (2014).

Cumhuriyet dönemine kadar Osmanlı İmparatorluğu'nda sigortacılık. (Tez No.359892), [Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/ 

Andria J. (1895).

Indicateur des professions commerciales et industreiles de Smyrne de l'Anatolie des cotes, des iles etc. [İzmir]: Imprimerie Commerciale Timoni.

Arıkan, Z. (2011)

1909 Ayvalık hadisesi. Ankara : Türk Tarih Kurumu Belleten, 75(272), 159-190.

Baskıcı, M. (2002).

Osmanlı Anadolu'sunda sigorta piyasası: 1860-1918. Ankara: Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 4 (57), 1-33. 

Kahya, F. (2007).

Osmanlı Devleti’nde sigortacılığın ortaya çıkışı ve gelişimi. (Tez No.208706) [Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/ 

Kahya, F. (2016).

Osmanlı döneminde sigorta şirketlerinin rağbet ettikleri şehirler. İstanbul: Marmara Üniversitesi VIII. Türk Deniz Ticareti Tarihi Sempozyumu 27-28 Mayıs 2016 Tebliğler Kitabı, ss.100-109.

Nalpas, J.L. (1893).

Annuaire des commerçants de Smyrne et de l'Anatolie. [İzmir]: Imprimerie Commercial G. Timoni & Co.

Nalpas, J.L. (1894).

Annuaire des commerçants de Smyrne et de l'Anatolie. [İzmir]: Journal de Smyrne.  

 

ŞARK YILLIKLARI'nda XIX. YÜZYILIN AYVALIK ve YAKIN ÇEVRESİ

Değişik müellifler tarafından hazırlanıp değişik adlar altında 1868 yılından 1945 yılına kadar çıkartılan ve gündelik konuşmalarda "şark yıllıkları" adı ile anılan "ticaret yıllıkları", yerel dönem araştırmaları yapanlar için mükemmel veriler sunmaktadır. Cumhuriyete kadar (belki de hep), ticari ve hatta "istihbarati" görevler nedeniyle bu coğrafyada bulunan kişilerin çok genel bir sorgulama yöntemiyle derlediği bilgilerden oluşan bu yıllıklar, "spekülatif" yerel içeriği nedeniyle bilimsel çalışmalara yeterli desteği veremeseler de, Osmanlı coğrafyasındaki kapitalist iktisadi ilişkilerin izlenebilmesine oldukça yardımcı olmaktadırlar.

XIX. yüzyılın Osmanlı devletinde gelişen kapitalist-modernist sürecin bir yan ürünü olarak karşımıza çıkan bu yıllıklar üzerinde, çok az belediye ya da ticaret odası yayını dışında fazla bir çalışma yapılmamıştır. Bir iki istisna dışında yapılanlar da; ya ilgili bölümün çevirisi ya da tıpkı baskısı veya örneğin, kimi Ayvalık araştırmacısının çalışmalarında kullandığı "Annuaire du Commerce Didot Bottin-1914" (1914 Didot Bottin Ticaret Rehberi)'te olduğu gibi, bir "kasaba panoraması"nı çalışmalarının bir yerine ekleyerek okurlarına sunmakla yetinilmiştir.

Ben bu makalemde; "şark yıllıklarına" dair çok kısa bir bilgilendirme yaptıktan sonra, XIX. yüzyılda basılmış "Annuaire du Commerce" lerden 1891 yılına ait olan 10. cildi ile 1893, 1895 ve 1896 [1] yıllarında Joseph Nalpas ve Jacob De Andria tarafından İzmir'de basılan "Annuaire des Commerçants de Smyrne et de L'anatolie" (İzmir ve Anadolu Tüccarları Rehberi)'nin tanıtımını yapacağım [2]. Ayrıca Ayvalık ile ilgili bölümlerin, "tahkik edilmemiş ham çevirilerini" de okurla paylaşacağım.

Belgelerin Türkiye'de saklandığı kütüphaneleri ve kayıt numaralarını makalemde yazdıysam da, okura "üzülerek" belirtmeliyim ki; irdelediğim bu kaynaklara Bibliothèque nationale de France (BnF) kütüphanesi üzerinden ulaşabildim.

İSTANBUL TİCARET REHBERİ: 
L’indicateur constantinopolitain: guide commercial, 1868-69

Bizim coğrafyamızı ele alan ticaret yıllıklarının ilki, 1868 yılında, "L’indicateur constantinopolitain: guide commercial, 1868-69" (İstanbul Kılavuzu: 1868-69 ticaret rehberi) adıyla, Raphaël César Cervati ve N. C. Sargologo tarafından Türkçe ve Fransızca olarak hazırlanmış, İstanbul'da G. B. Pagano Matbaası'nda 230 sayfa olarak basılmıştır. Bu yayın İstanbul'daki SALT Araştırma Kütüphanesi'nin Nadir Kitaplar koleksiyonunda (050 /IND) yer numarası ile bulunmaktadır.

İstanbul'u Doğu'nun başkenti olarak tanımlayan bu kılavuz, Osmanlı ailesi, devlet erkanı, kutsal dinlerin ibadet mekanları, elçilik ve konsolosluklar, Osmanlı telgraf ve posta teşkilatı, demiryolları, İstanbul'un banker, tüccar, esnaf ve zanaatkar kesimi hakkında ayrıntılı bilgiler içerir. Yalnız İstanbul'u ele alan bu yıllık daha sonra, 1870 yılında S. Hisarlıyan ve A. Maviyan tarafından Ermeni harfleriyle Türkçe olarak, "Tarif­i Der el­Saadet" adıyla tekrar basılmıştır [3].

Yıllıklar 1880 yılından itibaren düzenli yayınlanmaya başlamış ve 1883 yılına kadar "Indicateur Ottoman Illustré" (Resimli Osmanlı Kılavuzu), 1887-­1888 yılları arasında "Indicateur Oriental" (Şark Kılavuzu), 1891-­1930 yılları arasında "Annuaire Oriental" (Şark Rehberi) ve 1931-­1945 yılları arasında ise Şark Ticaret Yıllıkları adı altında yayın hayatına devam etmiştir. Ve ilgi alanı İstanbul'un dışına da kaymıştır. 

Bizim bu makalede inceleyeceğimiz dört yıllıktan ilki, 1891 yılında yayınlanan, "Annuaire oriental (ancien Indicateur oriental) du commerce, de l'industrie, de l'administration et de la magistrature 1891" (Şark Rehberleri (eski şark Kılavuzu) ticaret, sanayi, yönetim ve hukuk- 1891) dir. 

Kapağında, serinin 10. kitabı olduğu ve Galata Mumhane Yıldız Han 2. katta bulunan "Cervati Frères et Cie" şirketi tarafından İstanbul'da basıldığı belirtilmiştir. Bu baskısında Türkiye dışında, Rusya, Yunanistan, Romanya ve Bulgaristan'daki firmalara da yer verilmiştir.

1110 içerik, 210 reklam sayfası olmak üzere toplam 1320 sayfa olan kitap 15,5 cm. x 24,2 cm. boyutlarında ve bez ciltlidir. Basılı kopyası AAO025 numara ile Fener Rum Patrikhanesi'nde bulunmaktadır.

Yıllık, diğer baskılarında olduğu gibi Fransızcadır ve 1891 yılı ajandası ile başlamaktadır. İlk bölümünde, Osmanlı devleti hakkında temel bilgiler verilmektedir. Buradaki bilgilere göre 1891 yılında Osmanlı devletinin nüfusu 33,151,570 kişi ve kapsadığı alan 4,271,197 km2 dir. Nüfusun 16.133.000 kişisi Asya'da, 9,158,466 kişisi Avrupa'da 43,117 kişisi Sisam Prensliğinde, 1,000,000 kişisi Tripoli Vilayetinde, 6,817,265 kişisi Mısır Vilayetinde yaşamaktadır. Topraklarının 326,375 km2 si Avrupa'da ve 3,944,822 km2 si de Asya'dadır. (sf.59)

Ardından "yönetsel birimler" başlığına geçilir ve: 1867 yılında İmparatorluğun idari olarak yeniden yapılandığını, genel idari yapı birimi olarak vilayetlere bölündüğünü ve her vilayetin idaresinin de mütesarrif'e bırakıldığını, sancakların değişime uğradığını ve bir "Caïmaham" tarafından idare edilen kazalara ya da kaimmakamlıklara ayrıldığını, kazaların ise bir "mudir" tarafından idare edilen nahiyelere ayrıldığını belirtir. Belediyeler ise üç biçimde kurulabileceğini belirtir: 1. bazı köylerin ve kalelerin birleşimi ile 2. vilayetin bütünü ile ya da 3. bir vilayete bağlı bir kasaba ve çevresi ile  (sf.59).

60. sayfada İstanbul vilayetini fiziki ve idari olarak tanıttıktan sonra, 61 ve 62. sayfalarında II. Abdülhamit ve onun maiyeti listelenir. 63-128. sayfalar arasında, meclisi, bakanlıkları, diplomat ve konsoloslukları, askeri ve polis birliklerini, diğer dinlere ait ruhban temsilcilikleri ve o yıl görevde olan yöneticilerin listeleri bulunur. 129-130. sayfalarda limanlara bağlı gümrük tarifeleri verilmiştir. 131. sayfada ise çok hoş bir harita bulunmaktadır. Bu harita 19. yüzyıl iletişiminin ana kaburgası olan Avrupa (aslında dünya) telgraf hatlarını göstermektedir (harita 1).

(harita 1) DOĞU TELGRAF ŞİRKETİ'nin AVRUPA SİSTEMİ ve İLETİŞİM AĞI

133-138. sayfaları posta sistemi ve tarifelerini, 139-154. sayfaları vapur tarifelerini, 155-158. sayfaları ise başta Reji İdaresi olmak üzere geliri devlet borçlarına karşılık olarak yabancılara bırakılan idareleri ve yöneticilerini tanıtır. 158-194. sayfalar demiryolu işletmelerini, istasyonlarını, tarifelerini ve İstanbul üzerinden Avrupa'ya demiryolu ile ulaşım hakkında bilgiler içermektedir.

Ele aldığımız yıllıkta Karesi Sancağı'na ait nüfus ve idari yapı bilgileri şöyledir:
"5 Karasi Sancağı

(220,277 Türk, 52,300 Yunan, 6,350 Ermeni, 185 Yahudi, 2,250 Bulgar, 700 değişik milletlerden Avrupalı'dan oluşan toplam 286,762 kişi nüfus.- 28.619 ev. -816 köy); bu sancağa bağlıdır.

Balıkesir Kazası (İvrindi, Balya, Fırt, Kepsut, Giresun ve Balat nahiyeleri ile.—87,218 nüfuslu).

Erdek Kazası (Paşa Limanı, Marmara, Emir Ali ve Kapıdağı nahiyeleri ile, 34,617 nüfuslu).

Edremit Kazası (Armudamat nahiyeleri ile- 30,743 nüfuslu).

Ayvalık Kazası (32,000 nüfuslu).

Bandırma Kazası (Edincik ve Manyas nahiyeleri ile. -32,676 nüfuslu).

Gönen Kazası (19,399 nüfuslu).

Bigadiç Kazası (12,814 nüfuslu).

Sındırgı Kazası (20,612 nüfuslu).

Kemer Edremit Kazası (16,683)." (sf.795)

Yıllığın 803. sayfası Ayvalık'a ayrılmıştır. Sayfanın ham çevirisi aşağıdadır.

AYVALIK. (Anadolu), (Karasi Sancağının Kazası), İstanbul'un 50 mil kuzeybatısında, 44° 30' boylam ve  39° 25' enlemde bulunan, Ekotonissi denilen birkaç ıssız adacıkla çevrili olan Ayvalık, batısında bulunan yaklaşık 8.000 kişinin yaşadığı Mostronissi'deki limandan Midilli'ye 2 saat uzaklıktadır. İklimi çok sağlıklı. Limanı güzeldir.

Nüfus: 5,000 konut. Askeri hastane ile 3 karakolda bulunanlar ile devlet görevlisi 100 erkek dışında 30,000 ortodoks mezhebine bağlı nüfus. 

Şehrin güney ucunda, deniz kenarında, 45 yataklı iyi bir hastane. Posta ve telgraf ofisi. Şehrin etrafında resmedilmeye değer doğal alanda 5 adet manastır.

Eğtim Kurumları: Atina Üniversitesi'ne bağlı bir Gimnasyum, cemaate ait 3 erkek ve 3 kız okulu; yukarıdaki okulların yıllık giderleri 1.500 Lt. olarak gerçekleşmektedir.

Sanayi: 75'i (eski sistem) ve 8'i buhar [makineli] [zeytin yağı] fabrikası. 200 şarap ve sakız (? mastique) [fabrikası], 24 sabunhane, 50 tabakhane, 3 buhar değirmeni ve 80 yel değirmeni.

Sanayi ürünleri: hububat, yağ, zeytin, şarap, deri, sos (pirina), sabun, fayans, bıçak, demircilik, çam fıstığı (? pignol), vb.

İthalat ve ihracat ticareti çok gelişmiştir. İthalatında 100,000 kentalin 44 kentalini [karşılayan] Mosconisi de dahildir. 120 ila 130 kental ihracat [yapılır].

Kaymakam Eşref Efendi'dir. Posta ve Telgraf [idaresi] yöneticileri, Süleyman Efendi ve Vitalis'dir. Liman Başkanı İsmail Bey'dir.

Konsoloslar

İNGİLTERE, A. Eliopoulos, konsolos yardımcısı. 

FRANSA, P. Sapoundjoglou, yönetici konsolos yardımcısı.

YUNANİSTAN, M. Parissi, konsolos yardımcısı. 

ITALYA, G. Zamboni, konsolosluk çalışanı. 

İRAN, G. D. Sevasto, konsolosluk çalışanı. 

İSVEÇ ve NORVEÇ, G. D. Sevasto, konsolosluk ç. 

Sigortacılık.

Deutsche Transport versiclierungs gesellschafl de Berlin (deniz). Sevasto (G. D.), acenta. 

Hambourg-Munich United (yangın), Christodoulos (G.), acenta. 

Mannheim (deniz), Christodoulos (G.), acenta. 

Phénix (yangın), Sevasto (G.D.), acenta. 

Transatlantique, Xenatris (C.), acenta.  

Avukatlar:

Ghristidès (A.). Diamandopoulos (P.). Economidès (G.). —Muiluzeli (G.). Pelridès (C.). —Tapinos. 

Vapur işletmeleri:

Hamidiye, Odissôa, acenta. 

Hellespont, Joly Victoria ve Co, Sapoundjoglou, acenta.

Mahsoussê, Yorghalas (C), acenta.

Pandaléon, Odisséa, acenta.

Komisyoncu: 

Sevasto (G.D.), ev ve banka komisyonu, ithalat ve ülkedeki tüm ürünlerin ihracatı.

Oteller: 

Hermès, Smyrne, Yorghala.

Zeytinyağı (imalat): 

Nicolaides Kardeşler ve N. Kokkini, ayrıca Mosconissa'da da üretmektedirler. Nicolaides (P.) ve Co Firması, İstanbul'da bir binadadır.

Sıkımhane: 

Amira. Amoriano. Dimes. Dirnitrakeli.

Yağ ve un fabrikaları: 

Athanassiadi Kardeşler. Galdie Kardeşler. Psirouki. Sevasto (G. D.).

Doktorlar: 

Apostolaki (Georges). Christidès (Evangh.). — Goutta (E.Jean). Karleros. —Saniko (A.). —Smyrli. Stronghili.

Tüccarlar: 

Adamandiades (A.). Ambazadollis (Stav. G.), koloniyal. Amira. —Amorina. —Barôutti (J.) et Cie. Gazas, yağcı. — Gatzakouli, temizlik malzemesi. Garamano. —Christidi (Yorghi). Gochini (Antoine). —Cotta(F.). Courahanis (P.) ve Tzakoudelis. Dirnitrakeli (N.). —Garbi(A.). Gonata (Dimitri). —Gonata (Nicolas). Hacı Anaguostou. —Hacı Yanni (F.). Jorgala (Ath.) Kardeşler. Jorgala (C.) Kardeşler. —Karakatchani Fres. Limbussi (Eustratio). Marino Kardeşler. —Marinos (L.). Moraïteli. —Panelli (E.). —Pàndazeli. Papastavro (Eustratio), ve kardeşi. Petridès (A.). Pignirli (Nicolâ K.), işlenmemiş balmumu. Sighanos (D.). —Stronghili. Théodore (A.). —Zervelli (E. K.). 

Eczaneler: 

Parasko. Hiotopoulos.

---

A AIVALI: Şark Yıllığı Yönetimine fahri katkı [yapan]: M. G.D. Sevasto, İsveç ve Norveç konsolos yardımcısı.

---

837. sayfada Cunda hakkında bilgiler bulunmaktadır.

MOSCO-NISSA (Midilli Sancağı'nın Kazası), Ayvalık önünde yer alan adalar grubu, 9,000 (Ayvalık başlığı altında verdiği nüfus bilgisi 8,000 kişi idi. hkk) nüfuslu. Güzel bir doğal liman. Mosco. 9,000 nüfuslu Kaza, adanın merkezindedir. Bu adalarda yaşam sürülen tek yerdir. Kaymakan Youvanaki Efendi'dir.

Buhar değirmeni (yağ): Andréa (C. B. H.). 

Tüccarlar: Andréa (G. B. H.). Apostol (Hadji).  — Gorlioù (IL). Emmanuel (P.) ve Cle. — Mosco (Ânaslasi). Nicolaïdi (Dimitri). — Paramitha (G.).

Yıllığın 197-452. sayfalarında ad sırasına göre tüccarların bir listesi verilmiştir. Bunlar içinde İstanbul'da irtibat adresi olanlar da ayrıca belirtilmiştir. Bu listede iki Ayvalık'lı firmanın adları bulunmaktadır. Bunlardan ilki tüccar ve  yağ-sabun üreticisi Nicolaides (P.) ve ortaklarıdır. Diğeri ise Nicolaides Kardeşler ve N. Rokkini'nin fabrikalarıdır. Yıllıkta fabrikalarının Ayvalık ve Mosconissa'da olduğu, yağ ve sabun üreticisi ile yağcılık, demircilik, süngercilik, vb. işlerle uğraşan tüccar oldukları, 1865 yılında Yağ İskelesi'nde kuruldukları ve şimdi Kadıköy'de bulundukları belirtilmiştir. (sf.386)

Yıllığın 455. sayfasından başlayarak aynı tüccarlar, iş kollarına göre sınıflandırılarak yeniden listelenmiştir. Bu listenin 524. sayfasında, fabrikaları Ayvalık ve Mosconissa'da bulunan Nicolaïdès (P.) ve ortakları ile bu kez de toptan zeytinyağı satıcısı olarak karşılaşılmaktadır. 

Yıllığın Selanik'i anlattığı bölümde bölgedeki "buharlı vapur seferleri" hakkında bilgi verilmektedir. Buradaki bilgiye göre 1891 yılında "BELL'S ASIA MINOR" adlı buharlı vapurun programı şöyledir: "BELL'S ASIA MINOR, haftalık hatları. Düzenli olarak İzmir'e varır, her Cuma, uğradığı yerler: Midilli, Dikili, Edremit, Ayvalık, Mosconis, Limnos, Dedeağaç, Porto Lagos, Kavala, Tassos, Mont Athos.: Pazartesi dönüş, Rasy, Chariatis ve Co., acenta." (sf.780)

Annuaire Des Commerçants de Smyrne et de L'anatolie 1893 

İnceleyeceğimiz ikinci yıllık, Jacob de Andria ve Joseph L. Nalpas tarafından hazırlanıp İzmir'de Imprimerie Commerciale G. Timoni (G. Timoni Basım Ticaret) tarafından basılmıştır. Şark yıllıklarının sistematiğine bağlı hazırlanan yıllık, toplam 367 sayfadır. Sadece sayısal kopyasına erişebildiğim için fiziki bilgilerini veremeyeceğim Fransızca ve Yunanca hazırlanan yıllık, Fransa Milli Kütüphanesi'nin felsefe, tarih ve beşeri bilimler bölümünde 8-O2A-304 numarada bulunmaktadır.

Yıllık Aydın Vilayeti ve onun merkez kazası olan İzmir özelinde hazırlanmışsa da bölgenin ticari hinterlandına dair değerli bilgiler sunmaktadır.

Yıllığın 21-23. sayfalarında "Vilayetin Coğrafi Konumu" işlenmektedir. 22. sayfada EDREMİT ve AYVALIK başlığı altında şu bilgiler verilmiştir: "EDREMİT VE AYVALIK, - Edremit ve Ayvalık kazaları idari olarak Bursa'ya bağlıdır, ama onlar ticari olarak İzmir şehriyle bağlantılıdır. Edremit Körfezi denizcilere sığınak sunmaz. Bir tek karşı tarafındaki Ayvalık'ta, doğa benzersiz bir [liman] yaratmıştır. Buna karşın, otuzbeşbin (tümü Yunan) nüfusu (olmasına rağmen Ayvalık, hiç bir zaman bir ticaret merkezi olamadı, bu liman geliştirilebilirse ancak bu amaca ulaşabilir."

Bu paragrafın hemen altında Ayvalık'a göre referans verilen DİKİLİ kazası için de şunlar yazılmıştır: "DİKİLİ.- Ayvalık'ın 6 saat güneyinde bulunan Dikili, güney rüzgarlarının yarattığı dalgalı [durumlarda] tercih edilen küçük bir kasabadır. Dikili İmparatorluk hükümetinin Bergama'dan açtığı bir yol sayesinde Soma ve Kırkağaç ile doğrudan iletişim içindedir." (sf.22)

Bir başlık altında tanıtılan AYVALIK hakkında şunlar yazılıdır: "AYVALIK: Ayvalık şehri idari olarak Bursa'ya bağlıdır, ancak onun iş ilişkileri İzmir şehri iledir. Ayvalık doğanın kendisine yarattığı eşsiz bir yerdedir; ancak, 35.000 [kişilik] nüfusuna rağmen (tümü Yunan), limanın genişletilmemiş olmasından kaynaklı bir ticaret merkezi haline gelememiştir. Ayvalık'ın ana ürünü zeytinyağıdır.

Konsolosluklar.

İngiltere, Konsolos yardımcısı A. Iliopoulos. 

Fransa, P. Sapountzogîous. 

Yunanistan, M. E. Parisis. 

İtalya, L. Zarboni.

Öne çıkan Tüccarlar
Periclis Corahaninîs ve Tsacoudhclis. 
— Jean Baromas. 
— Cotu Kardeşler. 
— Elefthéris Zervélis. 
— K. B. Xenakis. Reklamlara bakınız. 
J. Mouro tarafından çalıştırılan 1 otel."(sf.411)

Yıllığın 20 ve 21. reklam sayfalarında Ayvalıklı tüccarların reklamları bulunmaktadır. Bunlardan ilki Yorgola Oteli'nin reklamıdır (resim 1). 21. reklam sayfasında ise Tüccar Georges D. Sevasto'nun  (resim 2a), pamuklu iplik ve yün fabrikası ile bunların satış mağazası sahibi Efstratios Limbussi'nin (resim 2b) ve tüccar ve sigorta acentası sahibi K.D. Xenakis'in (resim 2c) reklamları bulunmaktadır.

(resim 1)

(resim 2) 

Indicateur des Professions Commarciales et Industrielles de Smyrne 

de L'anatolie, des Côtes, des Iles etc. 1895

İnceleyeceğimiz üçüncü yıllık, adı değişerek bölgeyi yeniden toplu olarak ele alarak hazırlanan 1895 yıllığıdır. Ticari Meslekler ve İzmir'in, Anadolu Sahillerinin, Adalarının vs. Endüstrisi Kılavuzu adıyla hazırlanan 1895 yıllığı tekrar Imprimerie Commerciale G. Timoni'de bastırılmıştır.

985 sayfa olan yıllık, Fransa Milli Kütüphanesi felsefe, tarih ve beşeri bilimler bölümünde 8-O2A-304 numaralı yerdedir. Eserin sayısal kopyasını edinebildiğim için baskı ile ilgili fiziki bilgileri veremeyeceğim.

Yıllığın 113-114. sayfalarında Fransızca, 114-115. sayfalarında ise Yunanca olarak Ayvalık'a ayrılmıştır. Bu bölümde Ayvalık şöyle tanıtılır: "AYVALIK (Anadolu), Karasi Sancağının Kazası Midilli'den iki saat uzaklıkta bir "Caïmacamlyk" (kaymakamlık). Sağlıklı bir iklimi vardır. İyi bir liman[dır]. Nüfusu 36,000 kişidir.

Bir Osmanlı hastanesi, 11 Ortodoks kiliseleri ve şehir dışında birkaç şapel, deniz kenarında, şehrin güney ucunda bakımlı 1 Rum hastanesi [vardır]. Posta ve Telgraf Bürosu. Ayvalık Limanının genişletilmesi için [kurulmuş] bir Cemaat Derneği. Şehrin etrafında, pitoresk manastırları olduğu bilinen 5 küçük köy.

Kurumlar:
Bir Gymnasium, 3 erkek 3 de kız cemaat okulu. Söz konusu kurumların yıllık giderleri yaklaşık 1.600 Lt. olarak gerçekleşir.

Endüstri:
75'i eski sistem 200  yağ ve şarap fabrikası, 21 sabunhane, 50 tabakhane, 5 buharlı değirmen, 30 yel değirmeni, üzüm ve zeytin elde edilen yüz bin dönüm alandan: yılda 3,500,000 okka şarap, 2,000,000 okka zeytinyağı üretilmekte.

Ürünler:
hububat, yağ, zeytin, şarap, deri, sabun, fayans, hadde demir, krem (? mastique) vb. Ticaret, ithalat ve ihracat çok gelişkindir.

Konsolosluklar: İngiltere, Fransa, Yunanistan, İtalya, İsveç ve Norveç.

5 Sigortacı, 10 Avukat, limana giriş yapan vapurları yöneten 4 şirket, 23 Doktor, 7 Eczane, 4 Otel, 3 saatçi.

Üreticiler ve Tüccarlar
Adamandiadis Dem., — Baroulas Jean, — Caldis kardeşler, — Cotta kardeşler, — Catsacoulis A., — Courachanîs ve Tsacodhelis, — Ghonatas D, A, — Ghiorghalas D., — Klissatovas N., — Limbussi Efst., — Mareinos kardeşler, — Petridhis A., — Preve Laurent, — Zerrelis Elefteris, — Anghnostu Const., — Vaxevanelis Alex., — Stronguilis Mich.

Deri Tüccarı
Alexiou Grégoire.

Zeytin üreticileri ve yağ tüccarları
Gharbis Const., — Ghiorgalas Const., — Ghonatas D. ve oğlu, Stronguilis Mich., Vaxevanelis Alex.

Sabun üreticileri
Carali kardeşler. Ghonatas D. ve oğlu. Couleurs, Yernis, vb. Chrissochoi D.

Indicateur des Professions Commarciales et Industrielles de Smyrne 

de L'anatolie, des Côtes, des Iles etc. 1896

Bu makalede inceleyeceğimiz son eser, yine Imprimerie Commerciale G. Timoni'de basılan ve 1896'da çıkan yıllıktır. Toplam 985 sayfa olan yıllık  Fransa Milli Kütüphanesi felsefe, tarih ve beşeri bilimler bölümünde 8-O2A-304 numaralı yerdedir.

Yıllığın bu baskısı daha sistematik hazırlanmıştır. BÖLÜM II İZMİR İLE İLİŞKİLİ OLAN ŞEHİRLER, İÇ BÖLGELER, LİMANLAR ve ADALARIN ALFABETİK LİSTESİ adlı bölümünde Ayvalık, Edremit ve Balıkesir başlıkları altında beldeler tanıtılmıştır.

Kitabın 86-87. sayfalarında (ikinci bölüm yeniden numaralandırılmıştır. 6-8. sayfalar, hkk) yer verilen Ayvalık şöyle tanıtılmaktadır: "AYVALIK (Karasi Sancağının Kazası) "Caimacamlik" (kaymakamlık).  Nüfusu 30,000 kişidir.

1 Cami ve bir okul, 11 ortodoks kilisesi ve şehir dışında birkaç şapel, 3 erkek ve 3 kız cemaat okulu, bir Gymnasyum, 1 askeri ve sivil hastane, doğal bir manzara içinde kurulmuş bilinen 5 manastır. Posta ve telgraf  bürosu. 

Konsolosluklar: İngiltere, Fransa, Yunanistan, İtalya, İsveç ve Norveç.

Endüstri: 75 yağ fabrikası (eski sistem), 200 şarap ve içki fabrikası, 24 sabunhane, 20 tabakhane, 5 buhar değirmeni, un öğütmek için 30 yel değirmeni.

Ürünler: tahıl deri, bıçak (? coutellerie): 3,500,000 okka zeytinyağı, krem (? mastique), sabun: 2,000,000 okka şarap, haddehane vb. çok önemli bir doğal maden [olan] tuz.

Sigorta Şirketleri: Hambourg-Munich, Nord-deutsche, Phénix, Transatlantique.

Avukatlar: Ihartzaki M., Economidés G., Mutluzeli G, Petridès G, Zervos I.

Komisyoncu: Sevastos D. G. Banker ve tüm belde ürünlerinin ihracatı.

Vapur Taşımacılığı Şirketleri: Courdji et Co., Hamidié, Joly Victora et Co., Mahsoussé, Pantaléon. 

Badana ve Cila: Chrissochoi D.

Emtia: Ambazadelis S. G., Cotta Kardeşler, Zerveli E. K. 

Demir (tüccarları): Oeconomou, Papastavros Efst.

Saatçiler: Aïvazi A., Aïvazi M., Dambali P. 

Oteller: Aivali, Hermès. Néos-Cosmos, Smyrni, 

Makineler (buharlı atölyeler): Georgala A., Papastavros Efs.

İmalatçılar: 

Adhamandiadés D, Baroutis J. ve ortakları, Caracatzanis Al. ve Klitzatoras N., Kourachanis ve Tsacoudhelis, Limboussi N. ve P. Pitias, Marîno Kardeşler, Vaxevanelis A., Zervelis Elef.

Doktorlar:  Apostolakis G., Aihanassiadis C., Christides E., Goutta E.J., Kerestedji J., Sideroglou  J., Stronguili G.

Tüccarlar (yağ, sabun, demir vs.):
Adhamandiadès A., Adhamandiadès D., Albani Kardeşler, Ambazadellis S. G., Anaguostou H, Baroutis J. ve ortakları, Baxevanelli Kardeşler, Boudalas A., Caldi Kardeşler, Carali J., Catzacoulis A., Christodoulos G., Cotta Kardeşler, Courahanis P. ve Tzakoudelis, Dadioti Kardeşler, Dimitriakelis ve ortakları, Dimitriakelis N., Garbis C, Georgala C. ve A. Gjorgala A. Kardeşler, Georgala D. ve G. Ghonatas D. et Fils. Goutta A. Kassâpis J. Kerestedji B. Limbussi Efs. et Co. Malelis Frères, Mariano et Co, Mélos et Co. Mililynéos E. Nakeli Ch. Pandazelos Efs, Papamarcos G. Papoucas D. n*nvix*ç i. Prév,e* Laurent, Rasco G, Sighanos G., Stronguili M., Theologo Kardeşler, Valsamakis A., Xenakis G., Yalandclis S., Yiarlos A.

Eczaneler: 

Depasta, Hiotopoulos, Pappadopoiilos G. Parasko G. Triandalilidcs G.

Tabakhaneler: 

Apostolu C. Axiotis P. Babalis Nie. Dadhamas P. Ghalipos Stelios, Miconatos Efs, Papoucas D. Paraskevas C. Paraskevas J. Paraskevas Nie. Paras G. Pissas J. Polichroni M. Rinas A. Totaras C. 

---
1. Tamamen İzmir özelinde hazırlanan Annuaire des Commerçants de Smyrne et de L'anatolie-1894, önceki yıllıklarda olduğu gibi tüm iktisadi hinterlandı ele almamış buna karşın İstanbul tüccarlarına yer vermiştir. Dolayısı ile Ayvalık için özel bir bölüm de bulunmamaktadır. Bu nedenle 1984 yıllığını bu makale içine eklemedim. Reklam sayfaları ile birlikte 601 sayfa olarak Fransızca ve Yunanca hazırlanan bu yıllık Journal de Smyrne (İzmir Dergisi)'de basılmıştır. Kitap Fransız Milli Kütüphanesi felsefe, tarih ve beşeri bilimler bölümünde 8-O2A-304 de bulunmaktadır.

2. Annuaire des Commerçants de Smyrne et de L'anatolie yıllıklarında yer alan sanatçılar üzerine analitik bir çalışmayı Doç. Dr. Semra Daşçı yapmıştır. 

"1893–1896 İzmir Ticaret Yıllıklarında Adı Geçen Sanatçılar ve Sanatla İlgili Meslekler Üzerine Bir Değerlendirme", İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, İstanbul, sayı 3(1), s. 17-52, 2012.

3. http://www.obarsiv.com/koleksiyon1.html (erişim tarihi: 30.11.2016)