AYVALIK'ta KURULAMAYAN 12. MAHALLE: Panagia Portaitissa (1890)

[resim.1] Hiç kurulamayan "tabacaria" mahallesi.
(kaynak: Psarros,2017:146)

GİRİŞ

Aslında, Ágios Dimítrios (Άγιου Δημητplου) mahallesinin/cemaatinin bir parçası olan Tabakhane (Ταμπακαριά), Helen ülkesi -genelike Midilli- ve Anadolu'dan gelen yoksul Rumların yaşadığı bir bölgeydi (Psarros,2017:157). 

Bugün "asker alma merkezi" olan mezarlıktan (Τα Μιζαδια) başlayan bölge, büyük olasılıkla Türk mahallesi olarak doğuya doğru devam ederdi. Ve ne yazık ki; bölgenin "asker alma merkezi" olmasından yola çıkarak yaptığım tüm araştırmalara karşın, bugüne kadar "bilgi sahibi olan" bir askerle tanışamadım [resim.2].

[resim.2] Mezarlık (Τα Μιζαδια) (askerlik şubesi) ve Prebedourai ailesinin evleri
(kaynak: Psrros,2017:117)

Ancak kısa süre sonra bu bölge gelişti ve bölgedeki birçok fabrikadan, özellikle büyüyen sanayi kuruluşları tarafından aranan, Osmanlı Devletin'in ünlü okullarından mezun olan büyük bir işçi ve yönetici nüfusunu bu bölgeye topladı. Giannis Papoutsidakis (Γιάννης Παπουτσιδάκης)'in ifadelerine göre; Tabakhane bölgesi, 1914'ten kısa bir süre önce Ayvalık'ın on ikinci mahallesi olan yeni bir yerleşmeyi oluşturmak için ayrıldı. Fontis Kontoğlou, biraz belirsiz de olsa "Ayvalık'ın on iki mahallesine" atıfta bulunur. Ancak, Ayvalık hakkında yazan tüm diğer yazarlar ve var olan tüm resmi veriler, 1922'ye kadar sadece on bir mahalleden bahseder. Belki de 1914'te başlayan ve nihayet Eylül 1922'de şehrin son tahliyesi nedeniyle bu on ikinci cemaat/mahalle fiilen kurulmadı.

Ben bu blogda, "acaba Ayvalık'ın on ikinci mahallesi kurulmak istendi mi?" sorusunu, Osmanlı arşivlerinde bulunan belgeler eşliğinde tartışmaya çalışacağım. Yeni bir "kent odağı", ama "Türk ve Müslüman bir kent odağı" kurmak mı isteniyordu konusunu, "bir daha tartışmaya açmaya" çalışacağım.

Bölüm 1.

Ágios Dimítrios mahallesinin/cemaatinin kuruluşu

Psrros'a göre: 

Ágios Dimítrios kilisesi, kanıtlara göre şehirdeki en eski ikinci kilise [1] olan agoradaki -çarşıdaki- Agios Yannis ('Άγιο Γιάννη της Άγοpας) (Çınarlı Cami)'den kısa bir süre sonra yapıldı. Yerleşimindeki evlerin inşa edildiği taşların çıkartıldığı tepenin yamacındaki eski bir taş ocağının platosu, kilisenin inşa edildiği alan olmuştu. Şehrin sürekli gelişmesinin duyduğu taş ihtiyacı için, kuzeydeki daha uzak yerlerde, daha sonra da Georgala Han (Χάνι του Γεωpγαλα) ve Minareli Cami'nin yakınında ve yerleşimin doğusunda, Paliobahçe (Παλιομπαχτσε) mahallesinin arkasında yeni taş ocakları oluşturuldu. Orijinal kilise, eski Taksiarkhis (Ταξιάρχης) kilisesine benzer, ahşap çatılı küçük bir bazilika olmalıydı. Bu bina yaklaşık yüz yıl kullanıldı. Bu süre zarfında yerleşim genişledi ve cemaat evleri kilise avlusunu çevreledi. Ancak, yaklaşık 200 metre daha kuzeyde bulunan ve yağmur suyunu tepelerin yamaçlarından alan küçük vadiyi geçmedi. "Mizaria" (Μιζαδια) [Mezarlık] denilen yerleşimde, Müslüman sakinlerine ait anılar bulunur. Mizaria, XVIII. yüzyılın o günlerinde, yerleşimin dışında kurulmuş olmalıdır. Bu anılardan bazıları hala burada korunmaktadır ve XIX. yüzyılın son on yıllarına ait evlerle çevrilidir  

Agios Dimitrios cemaati, 20. yüzyılın başında Tabakhane ile birlikte 800 haneye sahipti. Yaklaşık 4.000 kişilik nüfuslu ve Ayvalık'ın zengin bölgesiydi. Demogontia (Δημογεροντlα) [2] için beş temsilci seçilirdi. Agios Spyridona (Άγίου Σπυρίδωνα) mezarlığı da Agios Dimitrios cemaatine aitti (Karalamplias,1949:49). Şehrin hemen dışında, Georgala Han'nın ve Minareli Camii'nin ötesindeydi. Mezarlığa giden Arnavut kaldırımlı sokağın ortasında yoldan geçenler için bir çeşme vardı.

Plati Sokağı'ndan (bugünkü Cumhuriyet caddesi, Macaron) sahilin o zamanki çizgisine kadar olan düz alanda, şehrin en zengin toprak sahiplerinin evleri, depoları ve atölyeleri vardı. Körfezin sığ ağzının dışında demirleyen gemilere yüklenmek üzere teknelerle taşınan zeytinyağı ürünleri ve diğer ürünler burada toplanmıştı. Bu yüzden her zengin evinin kendi iskelesi vardı. Bu dönemin, kocabaşı Ionnes Demetrakelis-Oikonomos (Ιωάννης Δημητρακέλης-Oἰκονόμος) ve halefleri dönemine, 1821'e kadar kadar sürdüğü söylenebilir (Psarros,2017:139-163)(çeviri ve özet: Hayri Kaan Köksal)[resim.3].

Denizin devamlı doldurulması ve yeni binalar yapılması konusunda, Dr. Hasan Sercan Sağlam'ın makaleleri izlenmelidir. 

Eski taş ocağının sınırlarını takip eden geniş avlusunda, yardımcı binalar ve hücreler vardı. Diğer tüm cemaat kiliselerinde olduğu gibi papaz ikametgahı ve cemaatin çocukları için eğitim yerleri yapılmıştı (Clogg,1972:666). 6 Haziran 1830'da Ayvalık'ı ziyaret eden Arundell'in anlattıklarından anlaşılacağı gibi, sakinlerinin dönüşünden hemen sonra kilise, cemaatin ihtiyaçlarını karşılamak için geçici olarak onarıldı ve papazlar "tapınağın yakınında bir yeri olan okul öğretmeni eğitim vermeyi üstlendi" (Arundell,1834:322; Köksal,2023.a). 

[resim.3] Agios Dimitrios cemaati/mahallesi planı.
(kaynak: Psarros,2017:138) (çeviri: Hayri Kaan Köksal).

1. Plati Sokak

2. Kışla

3. Minareli Cami

4. Yorgala Han

5. Panagia Portaitissa Kilisesi

6. Dere (sel yolu) 

7. Stroiti Leontari'nin Evi

8. Mezarlık 

9. Çınar ve Prevedouraíon'un Evleri

10. Dere (sel yolu) 

11. Kaldi'nin un değirmeni 

12. N. Gonata'nın Evi (Rusya Konsolosluğu) [Rusya konsolosluğu tartışmalı bir bilgi-hkk]

13. Despina Para'nın Evi

14. Köşe çeşmesi

15. Gravali'nin Evi

16. Penelope Psarrou'nun Evi [Psarros'un babanesi-hkk]

17. Halvatzi'nin Evi

18. Konaka'nın Evi

19. Yukarı mahalle çarşısı

20. Üçgen alınlık ve kartal resmi olan ahşap kafe [bugün sadece pencereleri duruyor-hkk]

21. “Louka Karra marangoz olmasına rağmen” 1847'de açtığı kafe

22. Athanasiadis'in un değirmeni

23. Georgala'nın zeytin sıkımhanesi

24. Agios Dimitrios kilisesinin ana girişi ve çeşmesi

25. Agios Dimitrios Kilisesi

26. Agios Dimitrios semtinin güney girişindeki çeşme

27. Tasos Moumtzis'in Evi

28. Yukarı mahalle kız okulu

29. Yukarı mahalle erkek okulu

30. Kidonya Gimnasyumu [Akademisi-hkk]

31. Jimnastik sahası

32. Avukat Oikonomía'nın Evi

33. Hacı Athanasis'in Evi

34. Hacı Athanasis'in bahçesi ve çeşmesi

35. Yunan konsolosluğu

36. I. Goúta'nın Evi (İtalyan konsolosluğu)

37. K. Gonata'nın Evi

38. Agios Spyridon kilisesi mezarlığı

Agios Dimitrios kilisesi, basamaklı bir bahçe içinde batıya doğru inen geniş bir avlu ile çevrilidir. Kompleksin ana girişi batı tarafında Plati Sokak üzerindedir. Sağında bir çeşme bulunan dar bir merdiven, yoldan daha yüksek olan büyük kapıya çıkar. Kapıdan bahçeyi geçen ve tapınağın platosunda biten Arnavut kaldırımlı bir yokuş yol başlar. Orada, 1860 civarında, koridorun sol tarafında, Yukarı Mahalle'ye hakim olan Agios Dimitrios'in yüksek çan kulesi inşa edildi. Sağda daha sonra şehrin velinimeti ve Büyük Parti olarak anılan hareketin lideri olan ünlü Hacı Athanassiou'nun oğlu Hacı Georgiou'un oğlu Dimitrios Hacı Athanassiou'nun mermer anıtı dikildi [3]. 

1954'te fotoğraflar Manolis Kavouras (Μανιλης Κάβουρας) tarafından yayınlandı. Ve bu mermer anıt, hakkında fikir sahibi olduk. Lahit 1974'te kurtarıldı ve Agios Dimitrios kilisesinin avlusuna konuldu. 

Şuan evi ve kızına ait Ayvalık'ın ilk "kız ortaokulu" müze olurken, ona ait mermer mezar lahitleri 2008 yılından "çalındı" ve o günden bu yana hiçbir yerde görünmüyor [resim 4a], [resim.4b] ve [resim.4c].

[resim.4a], [resim.4b] ve [resim.4c]
2008 yılında Agios Dimitrios kilisesi bahçesinden "çalınan" Hacı Athanassiou'nun mermer lahiti.
(kaynak: Psarros.2017:143)

Bölüm 2.

Hiç kurulamayan Panagía Portaitissais (Παναγίας Πορταίτισσας) cemaati/mahallesi

Kilise hakkında ilk bilgiyi, 1991 yılında basımı yapılan, Ahmet Yorulmaz'ın "Ayvalık'ı gezerken" kitabı ile edinmiştim. Kitap Ayvalık'taki kitaplığımda olduğu için detaylı bilgi veremediğim için okur beni bağışlasın. Orada ve sonraki baskılarında Yorulmaz, kiliseyi "bir kır kilisesi" olarak adlandırmaktaydı ve ilk gidişimde de, binayı bulamadığımı anımsıyorum. 

Daha sonra, "Ayvalık Bibliyografyası" çalışmalarım sırasında Gülay Gündoğmaz İpek'in tezi ile karşılaştım. Kilise hakkında ilk "mimari fikirleri" bu tez ile öğrendim.

[resim.5] Panagía Portaitissais'den Tabahane'ye bakış,
(kaynak: Psarros.2017:155)

Tezde;

" ... 5.4.3.1. Portaitissa Kilisesi

Portaitissa Kilisesi, Ayvalık Uygulama İmar paftasında, 25 pafta, 93 ada ve 5 nolu parselde yer almaktadır ... . Adresi ise Sakarya Mahallesi, 2. Fethiye Caddesi, 27.Sokak, 8 Numaradır.

Ayvalık kent merkezinin kuzey kesiminde yer almaktadır. Kilise, kıyıya yaklaşık 150 m. uzaklıkta yapılmıştır. Kıyıya paralel, ana yol eksenlerine tali yollarla dolaylı olarak bağlanmaktadır. Kilise az eğimli bir arazide, ızgara planlı dokuda konumlanmıştır.

Arsa alanı 1,163 m2, zemin oturum alanı 135 m2'dir. Kentin taban alanı en küçük kilisesidir. En büyük taban alana sahip Kato Panayia Kilisesi, Portaitissa Kilisesi'nin beş katı büyüklüğündedir. Portaitissa Kilisesi'nin yüksekliği 8 m. olup kentin en az yüksekliğe sahip kilisesidir. Çevre yapılarla yaklaşık aynı yüksekte olduğundan konutlar arasında sıkışıp kalmış kent içinde varlığını hissettirememiştir.

Kilise, kuzeybatı-güneydoğu doğrultusunda dikdörtgen formda uzanmakta, güneybatıdaki narteks bölümü dışa doğru çıkıntı yaparak tabanda dikdörtgen forma bozmaktadır. Dıştan boyu 13.05 m., eni 7.35 m. ve narteksle eni ise 10.50 m.'dir. Kilisede tek nef ve tek apsis bulunmaktadır. Naosa altı pencere ve bir kapı açılmaktadır. Pencereler dıştan içe doğru daralmaktadır ve bemaya açılan pencere hariç tüm pencereler, üstü üçgen formda dikdörtgen açıklıklardır. Naosun kuzeybatı duvarına üç pencere, güneybatı duvarına ana giriş kapısı, yanına bir pencere ... ve bemayı aydınlatan yuvarlak kemerli, kemerin üzeri doldurulmuş dikdörtgen formda bir pencere açılmıştır ... .

Naosa açılan tek girişin, üstü üçgen formda sabit pencere, altı ahşap çift kapıdır. Diğer kiliselerden farklı olarak ana giriş apsisin karşından verilmemiştir. Kuzeydoğuda giriş karşında bir pencere ... ve bema bölümünde yuvarlak kemerli bir niş bulunmaktadır ... .

Naosun güneydoğu duvarında, eksende içte ve dışta yarım yuvarlak çıkıntı yapan apsis bulunmaktadır. Apsisin ortasında dikdörtgen bir pencere, iki yanında yuvarlak kemerli yuvarlak kesitli birer niş vardır ... .

Naostan güneydoğu duvarının yaklaşık 4 m. önünden üç basamakla yaklaşık 0.70 m. yükseltilerek bir platform oluşturulmuştur. Güneydoğu duvarının 3-3.5 m. önünde ikonostasis duvarı yapılmıştır. İkonostasis sekiz dikdörtgen pilasterle yedi parçaya bölünmüştür. Ortada kemerli geniş dikdörtgen bir kapı ve duvarların yanındaki ilk açıklıklarda daha dar ve yine kemerli dikdörtgen şeklinde iki kapıyla apsis bölümüne geçilmektedir. Kapıların arasındaki bölümlerde ise günümüzde mevcut olmayan ikonlar bulunmaktaydı. Duvarın üst kısmında on beş adet dar uzun, kemerli dikdörtgen pano vardır. Kapının üzerindeki üst kısım dışa doğru bombe yapmakta üç adet pano bu bölümde yer almaktadır. Panoların içindeki ikonların hiçbirisi günümüzde mevcut değildir ... .

[resim.6] Panagía Portaitissais kilisesi
(kaynak: Psarros.2017:156)

Zeminden 0.25 m. yükseltilen platformla narteks bölümüne ulaşılmaktadır. Güneybatı yönünden beş kare kesitli sütunla dört adet eşit genişlikte açıklıklara bölünen nartekste açıklıkların arası basık kemerlerle geçilmiştir. Naos, tek açıklık olarak geçilmiş, üst örtüsü içte beşik tonoz dışta beşik çatı olarak düzenlenmiştir. Narteksin örtüsü içte çatı eğiminde devam etmekte ve ahşap çatı konstrüksiyonu görülmekte ... , dışta kırma çatıyla örtülmektedir. Çatıların üstü kiremitle kaplanmıştır.

Diğer kiliselere göre küçük ve alçak olan cepheler sade ve basit düzenlemelerle oluşturulmuştur. Kapı ve pencere açıklıklarıyla hareket kazandırılan cephelerde süslemeye yer verilmemiştir.

Güneybatı cephesinde sağda beş kare kesitli kolon basık kemerlerle geçilmiş çatı altında düz ve basit bir silme dolanarak naostan yaklaşık iki metre aşağıda narteks bölümü bitirilmiştir. Bu bölüm tuğladan yapılmış üzeri sıvayla kapatılmıştır ... . Naosun cephesinde narteksin arka kısmına gelen bölümde ise yanları düz, üstü üçgen şeklinde söveyle çevrelenmiş üstü sabit üçgen pencere, altı çift kanatlı ahşap masif bir kapı vardır. Kapının yanında etrafı altta ve yanlarda düz söveyle üstte sivrilerek üçgen şeklinde söveyle geçilmiş dikdörtgen bir pencere bulunmaktadır ... . Naosun sonunda ise yine yuvarlak kemerli etrafi düz söveyle geçilmiş dikdörtgen küçük bir pencere ve pencerenin önünde dikdörtgenlere bölünmüş demir parmaklıklar mevcuttur. Çatı altındaki iki kademeli silme tüm cepheleri dolanmaktadır.

Kuzeybatı cephesinde, üç adet pencerenin etrafı altta ve yanlarda düz söveyle, üstte sivrilerek üçgen şeklinde sonlanmaktadır ... . Ortadan bir kayıtla bölünen iki adet çift kanatlı pencerelerin önünde karelere bölünmüş demir parmaklıklar bulunmaktadır ... .

Cephenin sağına narteksin yandan görüntüsü eklenmektedir. Tüm cepheleri dolanan iki kademeli silmenin üzerine bir sıra kiremit yerleştirilerek cephe üçgen alınlık ve alınlığın üzerindeki silmeyle bitirilmektedir.

Güneydoğu cephesi, kilisenin tek sağır cephesidir. Dışa doğru yuvarlak çıkıntı yapan apsis tüm cepheyi dolanan silme hizasında biterek üzeri yarım konik çatıyla örtülmüştür. Kuzeybatı cephesindeki üçgen alınlık uygulaması bu cephede tekrarlanmıştır ... .

Kuzeydoğu cephesinde, bir adet pencere ve pencere sövesi görülmektedir ... . Pencereler genellikle karşılıklı açıldığından ve bu sövenin karşısında pencere bulunduğundan, burada pencere olduğu ve sonradan kapatıldığı düşünülmektedir. Sağdaki pencere kuzeybatı cephesindeki pencerelerle aynı olup üstü ve altı bir sıra tuğlayla geçilerek üzeri yine bir sıra tuğlayla üçgen şeklinde örülüp pencereyle aynı formda yapılmıştır.

Geniş bir parsel üzerine yapılan kilisenin kuzeybatı cephesinin paralelinden yol geçmektedir. Yolla tabii taşlardan yapılmış bahçe duvarıyla ayrılan Portaitissa Kilisesi'nin bahçesine dört basamakla ulaşılmaktadır. Yola bakan bahçe duvarında kilise çeşmesi bulunmaktadır ... ." (Ipek,2003:145-164) [resim.7] 

[resim.7] Kilisenin planı.
(kaynak: İpek,2003:159)

Psarros'a göre; 

"... Agios Dimitrios kilisesinin üzerinde, Yukarı Mahalle'nin karmaşık kentsel merkezinin gelişimine paralel olarak, aynı adı taşıyan cemaatin sayısı da arttı. Daha 1850 civarında, alanın eski kuzey sınırlarını, yani Mezarlık ile birlikte vadiyi aşmış olmalıydı. Yerleşim alanı esas olarak Plati Sokak'ın doğusundaki yamaçlarda uzanıyordu. Buradaki sakinlerin çoğu toprak sahipleri, dükkan sahipleri ve tüccarlardı ... . Gravalis, Moumtzis, Kalpaka, Konaka, Para, Eklektou, Halvatzi, Leontari, Koutsantoni, Psarrou ve diğer ailelerin adlarından söz edilmektedir (bu ailelerin yaşadıkları yerler [resim.3]'te gösterilmiştir-hkk). 

Plati Sokak'ın batısı ve Gymnasium'un güneyi, depoları ve deniz üzerinde rıhtımları olan geniş zengin evlerinin bulunduğu sahil bölgesiydi. Bu kıyı bölgesi, 1821 olaylarından sonra, kıyı parselleri lehine sakinlerin dönüşünden sonra dolgularla önemli ölçüde genişletildi ve o alanlara denize ulaşan, güzel bahçelere sahip yeni evler inşa edildi. Bazıları Yunanistan'ın da aralarında bulunduğu "yabancı ülkelerin" konsolosluğuydu.

Gymnasium'un kuzeyinde, Plati Sokak ile plaj arasındaki bölge, 1821 olaylarından önce olduğu gibi, ağırlıklı olarak profesyonel tesislerin yeri olmaya devam etti. Ancak gelişimi, esas olarak sanayi alanına dönüştüğü 1870'ten sonra hızlandı. Yerleşimin en modern fabrikaları o dönemde burada kurulmuştur: buharla çalışan yağ fabrikaları, sabun fabrikaları, un fabrikaları ve tabakhaneler. Uzaktan görülebilen yüksek bacaları, yerin endüstriyel gelişiminin ivmesini yansıtıyordu. Bütün bu işyerleri aile şirketi olduğu için fabrikalar, bürolar ve sanayicilerin yeni evleri de burada inşa edildi. Hacı Athanassiou ailesi dışında, Athanasiadis (daha sonra Atina gazeteleri Vradyni ve Apogevmatini'nin yayıncısı oldu), Georgala, Gouta (İtalyan Konsolosluğu), Sheni, Di Gonato, Aloichi (Rus) ailelerinin isimleri burada geçiyor ... .

1890-1900 yılları arasında, gymnasimun yanında bulunan, şehrin en zengin sanayicilerinden Dimitrios Georgalas, bu alana cesur bir yatırım yaptı. Balıkesir'den Ayvalık'a demiryolu hattını genişletme planları olduğunu bilerek, yerleşimin son evlerinin yanına, şehrin tren istasyonunun yapılması planlanan denize yakın, büyük ve lüks bir han yaptırdı (Karamplias,1949:54). Osmanlı makamlarının rızasını almak için aynı zamanda hanın tam karşısına muhafızlar için bir kışla ve askerlerin ihtiyaçları için bir cami inşa etmeyi taahhüt etti. Böylece, bu üç önemli neoklasik mülk hızla inşa edildi. Halk hemen camiye ve hana "Gegoralas camisi ve hanı" adını verirken, bu bölge Türkçe adı olan "Kışla" olarak tanındı.

Demiryolu hiçbir zaman şehre ulaşmadı, ancak bu binalar şehrin bu tarafında uzun yıllar egemen oldu [4]. Kışla, muhtemelen depremlerden zarar gördüğü için 1950 civarında yıkılmıştır. Cami bugün hala açıktır ve Sakarya Camisi olarak adlandırılmaktadır. Han da sağlam duruyor ve bugün vergi dairesinin olarak kullanılıyor (yazının yazıldığı zamanlar vergi dairesi olan bu bina, kısa bir dönem halk eğitim merkezi oldu. Daha sonra bina, Ayvalık Belediyesi hizmet binası oldu).

Yeni cemaatin merkezi, Athos Dağı'ndaki Iveron manastırının bir parçası olan Panagia Portaitissa kilisesiydi. İveron Manastırı'ının Ayvalık'taki mülkleri konusu ilk kez Athos Dağı'ndaki Metochi manastırı arşivine ait, 1764 tarihli bir belgede bahsedilir (Stratis,2002:196).

Bir kilise inşa etmek için birçok girişimde bulunuldu. Ancak bazen sorumlu "cemaat yöneticilerinin" kötü yönetimi nedeniyle bazen de Agios Dimitrios papazlarından bazılarının statü kaybedeceklerinden korkmaları nedeniyle gösterdikleri tepkilerden kaynaklı başarısız oldular. Tepkilere rağmen, Portaitissa kilisesi 1899'da inşa edildi, ancak resmi izin alınmadan kilise girişinin çatı penceresindeki tarih hala duruyor. Bina nihayet 1906'da Iveron Manastırı arşivinin 26 numaralı belgesinden de görüldüğü gibi yasallaştırıldı. Ancak kilisenin pazar günleri normal işleyişine gösterilen tepkiler 1910'a kadar devam etti (aynı belge).

Sonuç olarak, Iveron Manastırı'nın bir bölümü ile Portaitissa kilisesinin 1922'ye kadar çalışma durumu hakkında bizi aydınlatan başka hiçbir belge bulunamadı." (Psarros.2017:139-163).(çeviri ve özet: Hayri Kaan Köksal).

Bölüm 3.
Bina ile ilgili Osmanlı belgeleri

Psarros, "hiçbir belge bulunamadı" şeklinde yazsa da, devlet arşivlerinde bina ile ilgili belge bulunmaktadır. 

Bu belge: "Aynaroz'da Ayveren Manastırı'yla Ayvalık dahilinde ruhsat alınmadan inşa olunan kilisenin ruhsat-ı resmiyeye rabtı" açıklaması ile kayıtlı olan, DAB. 5 Cemaziyelevvel 1327 (25 Mayıs 1909) tarih ve İ.AZN. 85-24 sayılı belgedir [resim.8] ve [resim.9].

[resim.8] Kilisenin Osmanlı arşivlerindeki planı.
(kaynak: DAB.İ.AZN. 85-24 sayılı belge)

[resim.9] Kilisenin Osmanlı arşivlerindeki planı ve görünüşü.
(kaynak: DAB.İ.AZN. 85-24 sayılı belge)

Saray'ın çok istendiği belli olan bu mahalle "hiç" kurulmadı. Bunun bir nedeni, 1918'de Osmanlı'nın yenilmesi ile başlayan işgal dönemiydi veya 1923'te başlayan "mübadele" idi. Hatta daha gerilere gidersek, II. Abdülhamit'in iktidar döneminin Dünya Savaşı öncesi tamamlanmasıydı. 

Oldukça yeni olan bu dönemi, "bizim tarihçilerimiz" çalışmadığı için bilemiyoruz. Sanırım, bir "blog" daha götürecek bu konuyu önümüzdeki günlerde yeniden açacağım. 

---

DİPNOT

[1] Kasaba'nın "en eski" kilisesi konusuna itirazımı geçen "blog"umda yapmıştım.

[2] Yaşlılar Heyeti. Ayvalık'ı oluşturan cemaatler/mahalleler, her yıl yenilenen seçimlerle yaşlılar heyetlerini belirlerdi. Bu heyetler, toplumun ileri gelenleri arasından oluşturulan 12 kişilik Konsey ile işbirliği içinde çalışır, bağışlar toplar, hayır işleri yapar, “beledi” manada yönetimi üstlenirdi.

[3] O zamanlar, bir sonraki kuşağın soyadı olarak bildiği, baba adının kullanımı yaygındı.

[4] "Şaşaalı tarihçilerimiz" bu konuya da çalışmadı. Çanakkale-İzmir demiryolu hakkında benim belirlemelerimle iki çalışmaya ulaştım. Bunlardan ilki sayın M. Mustafa Kulu'nun çalışmasıdır diğeri ise sayın Elif Kutbay Yenercioğlu'nun çalışmasıdır (Kulu,2010; Yenercioğlu,2012). 

---

KAYNAKÇA

DAB. 5 Cemaziyelevvel 1327 (25 Mayıs 1909) tarih ve İ.AZN. 85-24 sayılı belge.

Arundell, F.V.J. (1834).

Discoveries in Asia Minor : inculuding a descriptic of the ruins of several ancient cities and especially antioch of Pisidia, c:2, Richard Benettey, Londra.

Clogg, R. (1972).

Two accounts of the academy of Ayvalik in 1818-1819, Académie des Sciences Sociales et Politiques Institut d'études sud-est européennes, Revue Des Études Sud-Est Europeenes, (10)4, s.:633-667, Bükreş.

Kavouras, M. (1954).

Το Άιβαλή. Πως ειναι σήμερα - Τα κτίρια - Τα σχολεία - Οί έκκλησίες - Ή κοινωνικη και έμπορική του ζωή", Αιολικός Κήρvξ, 22.8.1954-17.4.1955.

Köksal, H.K. (2023.a).

ARUNDELL'in AYVALIK'ta GEÇİRDİĞİ 3 GÜN: 5-7 Haziran 1834, 28 Ağustos 2023, pazartesi, son erişim tarihi: 31 Ağustos 2023. 

Köksal, H.K. (2023.b).

XVII. YÜZYILA AİT BELGELER ÜZERİNDEN "kent merkezini" YENİDEN DÜŞÜNMEK... 30 Ağustos 2023, çarşamba, son erişim tarihi: 31 Ağustos 2023.

Kulu, M.M. (2010).

Gerçekleşmeyen bir Fransız teşebbüsü: Çanakkale-İzmir demiryolu, Onsekiz Mart Üniversitesi Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, (-)8-9, s.:111-124, Çanakkale.

Kutbay Yenercioğlu, E. (2012).

Batı Anadolu'da hayata geçirilemeyen bir proje: İzmir-Çanakkale demir yolu, Ege Üniversitesi Ege Stratejik Araştırmalar Dergisi, (3)1, s.:195-116, İzmir.

Psarros, D.E. (2017).

Το Αιβαλι kαι η Μικρασιατικη Αιολιδα, (εκδ.) Κωστουλα Σκλαβενιτη, Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικης Τραπεζης, Αθηνα.

İpek Gündoğmaz, G. (2003).

Ayvalık tarihi kent merkezindeki kiliselerin incelenmesi, (Tez no.:138779) [Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi].

Yorulmaz, A. (1991).

Ayvalık'ı gezerken : geliştirilmiş 3. basım, Geylan Kitabevi, İzmir.