 |
| DAB. 29 Cemazeyilahir 1053 tarih ve YB..04/2-40 numaralı belge |
Bu belgelerden ilki; Helence yazılmış bir "bağış defteri sayfası" idi ve o belgeden, 10 Eylül 1653 günü itibariyle Kydoniés yerleşmesinde (Κυδωνιές χώρα) yaşayan 172 kişinin adlarını öğrenmiştik. Helen araştırmacı Patrinélis'in, titiz çalışması sonucunda yazdığı makalesinden; defterde adı bulunan kişilerin yaklaşık yarısının Midilli kökenli olmadıklarını, ya Manisa, Kula, Alaşehir veya Akhisarlı ya da Sakızlı olduklarını öğrenmiştik (Patrinélis,1993).
Diğer belge ise Fransız seyyah André de Mouceaux'nun, yukarıdaki belgeden yaklaşık 13 yıl sonra, 1668 yılında tuttuğu seyahat notlarıydı.
Bu belgeden de: "bir kısmı dağda bir kısmı ise kıyıda kurulmuş" Kidomas adında büyük bir köyün varlığını öğrenmiştik. Bu köye ulaşmak için: Bergama'dan sonra bir kaç sel yolu ve dere geçip "tuz gölün(e)" gelindiğini, ardından da üç saat daha yol almak gerektiğini öğrenmiştik. Bu köyün önünde, "kuzeyinde dört adanın eşlik ettiği üçgen şeklinde" duran bir de adası bulunmaktaydı. Seyyaha göre: bu "üçgen ada ile kuzeyinde bulunan dört adanın sınırlandırdığı deniz 'yeterince derin olsaydı burası çok iyi bir liman olabilirdi". Üstelik, de Mouceaux " antik çağlardan kalma birçok kalıntının bulunduğu bu yerin antik Kistina" olduğuna da inanmaktaydı (de Bruijn,1732).
Bu blogda ise, Osmanlı arşivlerinde bulunan ve benim bugüne kadar arşivlerde yaptığım araştırmalar sırasında bulabildiğim en eski Ayvalık içerikli belgeyi tanıtmak istiyorum. 29 Cemazeyilahir 1053 (14 Eylül 1643) tarihli bu belge bir kadılık ilamıdır ve yakın tarihlerde Bulgaristan devlet arşivlerinden devralınmıştır [1]. Belgeyi; ilk olarak Ayvalık ÇYDD'de yaptığım, "Ayvalık'ın Kuruluşu Meselesi" adlı sunumda izleyicilere tanıtmıştım [2].
Belgeden öğrendiğimize göre: "Ayazmend kazasında Haremeyn evkafından Eğribucak (Badavut), Kafirağılı (Küçükköy), Ayvalık ve tevabii karyeler" vakıf arazisi olmaktan ayrılıp "serbest kaydolun(muş)", ancak "Hakani defter-i cedidi ve evamir-i şerifte var iken Eğribucak karyesi için suret-i icmalde" bilgi bulunmadığı anlaşılmış. Ve bunun üzerine Ayazmend kadı vekili, Eğribucak ve çevresindeki yerler için vergi tahsilinin nasıl yapılacağı konusunda yardım istemiştir. [3].
Bu ilamın yazılmasına neden olan "hukuki karmaşanın" nasıl bir ortama işaret ettiğini anlayabilmek için biraz daha detaya inmeliyiz.
Daha önce, Raif Kaplanoğlu, Ahmet Köç ile Ömer Erdem çalışmalarından da yararlanarak hazırladığım ve Ayazmend'in (Altınova) siyasi ve iktisadi coğrafyasını irdelediğim çalışmamda, "bir karye içinde birden fazla vergi ünitesi olabileceğini" görmüş, ancak yazının doğal akışını bozmamak için bu tartışmaya girişmemiştim. Örneğin 1573 tahririne göre Adil-ili (Gömeç)'nde yaklaşık 278 kişilik nüfusun 12 hanesi (~ 60 kişi) reaya (özgür köylü), 41 hanesi (~ 205 kişi) Murad-ı Sâni vakfına bağlı vakıf köylüsü ve 2 hanesi (~10 kişi) de müteka'id idi.
Ayrıca 3 kişi de mücerred (bekar) idi. O çalışmada incelediğimiz Edremid-Ayazmend arasındaki karyelerin bazılarında; "Murad-ı Sâni (II.Murad) vakfı", "Emir Sultan vakfı", "Karaca cemaati" ve "İvrindi cemaati" gibi farklı vergi üniteleri ve türleri aynı köyde bir arada bulunmaktaydı. Aynı coğrafi alanda, farklı "vergi ünitelerine bağlı" cemaatler/reayalar/sipahiler de bir arada bulunabiliyorlardı (Erdem,1999; Kaplanoğlu,2015, Köç,2011 ve Köksal,2019.a,b,c).
14 Eylül 1643 tarihli ilâmın anlatımına göre, andığımız tahrirden yaklaşık 70 yıl sonra Ayazmend kazasının siyasi coğrafyası içindeki kimi karyelerin, "mülkiyet" ve/veya "vergi türü" gibi bir dizi iktisadi değişimler yaşadığını anlamaktayız. Yeri gelmişken şu görüşümü de bildirmeliyim: XX. yüzyılın başından bu yana ileri sürülen "Ayvalık'ın özerkliği" konusu, bu "sorunsalın" iyi analiz edilememesinden kaynaklı çıkmış olmalıdır.
Dostluk ve Saygılarımla,
--
DİPNOTLAR
[1] Bayram Bayraktar, Osmanlı'dan Cumhuriyet'e Ayvalık tarihi adlı kitabında, Ayvalık'a dair arşivlerde bulabildiği en eski belgenin 1768 yılına ait olduğunu belirtir ve şöyle yazar: "Önce de belirttiğimiz gibi, Ayvalık'la ilgili 'tarihsel' bilgiler 1768 yılında ilk defa olarak yer almıştır." (abç) (Bayraktar,2014:10) Oysa ki irdelediğimiz belge, Bayraktar'ın bahsettiği belgeden tam yüzyirmibeş yıl öncesine aittir.
[2] Köksal, H.K., Ayvalık Tarihi Üzerine Notlar II, Ayvalık'ın Kuruluşu Meselesi, 19 Temmuz 2019, Ayvalık. Çağdaş Yaşamı Destekleme Derneği Ayvalık Şubesi.
[3] DAB. 29 Cemazeyilahir 1053 (14 Eylül 1643) tarih ve YB..04/2-40 numaralı belge: "Ayazmend kazasında Haremeyn evkafından Eğribucak Kafirağılı, Ayvalık ve tevabii karyeleri vakf-ı şeriften serbest kaydolunup, Hakani defter-i cedidi ve evamir-i şerifte var iken Eğribucak karyesi için suret-i icmalde mukayyed olduğu itirazı yapıldığı, ancak suretler birbirini tutmadığından bedeliye alınmadığı hakkında Ayazmend kadı vekilinin ilamı."
--
KAYNAKÇA
---, -. (1653).
509 sayılı Kudüs Kodeksi (κώδικα 'Ιεροσολύμων, 509). Kudüs : Kudüs Patrikhanesi.
Bayraktar, B. (2014).
Osmanlı'dan Cumhuriyet'e Ayvalık Tarihi (3. bsk.). Ankara : AKDTYK Atatürk Araştırma Merkezi.
de Bruijn, C. (1732).
Voyages de Comeille Le Bruyn par la Moscovie, en Perse, et aux Indes orientales (5. baskı). Lahey : Gossey, P. & Neaulme, J.
Erdem, Ö. (1999).
Dünden bugüne Altınova. Balıkesir : Altınova Belediyesi Yayını.
Kaplanoğlu, R. (2015),
Tahrir defterlerine göre sultan II. Murad'ın Bursa vakfı köyleri. yay. hzr.: İsmail Yaşayanlar, Bursa: Orhangazi Belediyesi Yayınları, ss. 499-539.
Köç, A. (2011).
Sultan II. Murad vakfı’nın Edremit mukataaları (1530-1641). Ankara: Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 30 (Güz), ss.41-71.
Köksal, H.K. (2019)
Patrinélis, X.G. (1993).
Πρώιμη ιστορική μαρτυρία για τις Κυδωνίες (1653). Küçük Asya Araştırmaları Merkezi Bülteni, 10, ss.13-21.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder