BİR KISMI DAĞDA BİR KISMI SAHİLDE KURULMUŞ BÜYÜK BİR KÖY: Kidomas

GİRİŞ

Bir önceki blogda; Kudüs Patrikhanesi adına bağış toplayan Hagiotaphite Kardeşliği tarikatı üyesi rahipler tarafından tutulan ve Patrikhane kütüphanesinde 509 sayılı Kudüs Kodeksi adıyla kaydedilmiş bir bağış defterini tanıtmış, bu defterin 10 Eylül 1653 tarihli kaydında yer alan, 127 Ayvalıklı'nın adlarından oluşmuş bir listeyi okurlarla paylaşmıştım.

Bu bilgileri, Helen araştırmacı Patrinélis'in yazıp 1993 yılında yayımladığı Πρώιμη ιστορική μαρτυρία για τις Κυδωνίες (1653) adlı makalesinden aktarmıştım.

Bugün ise; rahiplerin ziyaretinden yaklaşık 13 yıl sonra, 1668 yılında yazılmış bir seyahat mektubunun birkaç satırında yer alan Ayvalık'ı (belgedeki adıyla Kidomas'ı) okura tanıtmaya çalışacağım.

Fransız gezgin André de Mouceaux [1] tarafından, haziran 1668-mart 1669 tarihleri arasında yazılmış olması gereken bu belge, seyyahın ölümünden yaklaşık 60 yıl sonra, 1730 yılında, Felemenk Cornelis de Bruijn [2] tarafından yayımlandı. 

Bu seyahat mektubu, de Bruijn'in 1698 yılında satışa çıkan Reizen van Cornelis de Bruyn (Cornelis de Bruyn'un Seyahatleri) adlı eserinin, Voyage au Levant (Akdeniz'in doğu sahillerine yolculuk) (1714) adıyla yayımlanan Fransızca tercümesinin, 5. cildinin 1732 yılında yapılan 2. baskısı giriş sayfasında: "Yazara bu konuda yazılmış bir mektupla, Bay des Moueaux'nun henüz basılmamış olan bir yolculuğundan alıntı," vurgusu yapılarak yer aldı.

Anılan bu seyahat notları ve çizimler, seyyahın ölümünden sonra yeğeni Kont de Bonneval [3]'de bulunmaktaydı. Kont'taki bu notlar özetlenerek Voyage au Levant'ın 5. cildinin basımı öncesinde kitabın editörüne yollandı ve yayınlandı.

Ben bu çok değerli belgenin varlığını, Helen mimar ve Ayvalık araştırmacısı Dimitros E. Psarros (Δημητρός Ε. Ψαρρός)'un [4] ölümü sonrasında, 2017 yılında yayımlanan, Το Aϊβαλι και η Mικρασιατική Aιολιδα (Ayvalık ve Küçük Asya Eolyası) adlı Ayvalık monografisinden öğrendim (Psarros,2017:491-492).

Psarros; Voyage au Levant'ın 1732 yılında yapılan 2. baskısı; Taki Papontsani (Τάκη Παπουτσάνη) (1932-1987) adında bir Helen koleksiyonerin, kitabı bir sahaftan satın alması ve okuması sonucunda, ancak 1980 yılında gün yüzüne çıktığını yazar (Psarros,2017:491). Belgeye dair yapılan tek Türkçe “atıf”, Bizim Ayvalık tarafından yapılmıştır (Bizim Ayvalık,2016:15). 

MR. ***'dan EDİTÖRE MEKTUP

Efendim, işte benden istediğiniz mösyö des Monceaux'nun yolculuğuna dair alıntı. Bunu çok aceleyle yaptım, çünkü El Yazmasını ödünç veren Mösyö le Comte de Bonneval yola çıkmak üzereydi. Yolculuğa ait bu alıntı aracılığıyla çok ilginç ayrıntıları göreceksiniz ve size şunu söyleyebilirim ki, yazılışı beni son derece mutlu etti. Monsieur des Mouceaux’nun ailesi onu bastırsaydı, halk tarafından çok iyi karşılanacağından hiç şüphem yok; ancak bu durumda kendisinin çizdiği ve mimarlığın zevkini ve zekasını gördüğü ve ilişkisi boyunca kanıtladığı planların ve görünüşlerin aslını tam olarak bulmak gerekecektir. Bugün kesinlikle bilinmeyen çok sayıda antik anıtı biliyorlar. Onun Sina Dağı'ndan Mısır’a, Arabistan Çölü'nden Kudüs'e ve Kutsal Toprakların bir kısmına yaptığı yolculuğu içeren ilk Defterler kaybolmuştur; bu defterler 384 sayfa bilgi içeriyorlardı. Yolculuk 1668 yılı civarında yapıldı. Hiç basılmadı, bu yolculuk alıntısını basmanın halka hizmet olacağına inandık. (ss.381-382)

 

... Daha sonra iki küçük nehir ve dört dere geçtim; denizden biraz uzaklaşıp, karaya girmek için, 27 mil uzaklıktaki Bergama’yı geçiyorum ve önce dağları, sonra da deniz suyu gölü yakınından üç saat daha yürüyerek, bir kısmı dağda bir kısmı ise kıyıda kurulmuş, büyük bir köy olan Kidomas’a vardım. Önünde, kuzeyinde dört adanın eşlik ettiği üçgen şeklinde bir ada var, eğer denizin daha fazla derinliği olsaydı burası oldukça iyi bir liman oluşturacaktı.

Yazar, antik çağlardan kalma birçok kalıntının bulunduğu bu yerin antik Kistina olduğuna inanmaktadır. Yunanlılar bu şehrin eski adını bilmiyorlar. Ötesinde, kuzey tarafında inişi çok güzel olan bir dağa giriyoruz. Dağın eteğinde bulunan ova çok güzel; yazarın Antandrus olduğuna inandığı Comara adında büyük bir köy var. (Atarnea'yı kastetmiyor mu?) Eski bir mezarlıkta Cimetiere'de Colomnes & Epitaphs'ın çok sayıda parçası vardır. Çok güzel iki ovadan sonra, çok hoş, Adramiticus Körfezine adını veren Adramit'e varıyoruz. ... (ss.455)

Türk okurlarınca bilinmeyen bu değerli belgenin tercümesini, sevgili arkadaşım avukat Deniz Torunoğlu yaptı. 

Bugüne kadar belirleyebildiğim kadarıyla, içinde Ayvalık geçen bu en eski ikinci belgeyi okumak için ayırdığınız zamana teşekkür eder, bir sonraki blogda görüşmek umuduyla dostluk ve saygılarımı sunarım.

---

DİPNOTLAR

[1] André de Mouceaux (1640[?] - 1671[?]), Fransız soylusu ve yaşamı gizemlerle dolu bir  gezgindir. Diğer seyyahların aksine gerçekleştirdiği gezilerini hiç yayımlamadı. Büyük olasılıkla gizli bir “devlet görevlisi” olan de Mouceaux, 1663-1664 yılları arasında Fransız deniz kuvvetlerinin Akdeniz birliklerinde askerlik yaptı. 12 Aralık 1665 tarihinde Fransa'nın Caen şehrine sayman olarak atandı. 1667'de; Yunanca, Farsça ve diğer Orta Doğu dillerinde çoğaltılmış el yazması kitaplar ile el darbı olması koşulu ile antika madalya ve değerli oyma taşları, Académie des Inscriptions et Belles-Lettres'in koleksiyonuna kazandırmak için Akdeniz bölgesine gönderildi (Meynel, 1993 : ss.11-15). Bugün Fransa Milli Kütüphanesi (BNF)'nde bulunan 157 el yazması eser bu görevin sonucunda elde edilmiş olmalıdır. 1668 yılında yeniden doğuya doğru yeni bir seyahate çıktı. Haziran 1668'de Halep'ten İstanbul'a geldi ve 5 Mart 1669'a kadar burada kaldı. Seyyah, 1668 yılındaki bu seyahati sırasında tuttuğu notlarında, Ayvalık'a dair gözlemlerini de birkaç satır ile kaydetmiştir. 

[2] Cornelis de Bruijn (1652–1726[?]), Hollandalı ressam ve gezgin. de Bruijn 1677'de Yakın Doğu'ya yolculuk yaparak Türkiye'yi, birkaç Yunan adasını, Mısır'ı, Filistin'i, Suriye'yi ve Kıbrıs'ı ziyaret etti. 1701'de ikinci yolculuğuna çıktı. Hollanda'dan Rusya'ya yelken açtı ve yolculuğuna İran'a ve daha sonra Hint Adaları'na giderek devam etti. 1708'de, Lahey'e döndü. 1698 yılında Reizen van Cornelis de Bruyn, door de vermaardste Deelen van Klein Azië (Cornelis de Bruyn'in Küçük Asya'nın meşhur yerlerine gezileri) adlı eserini Flemenkçe olarak yayımladı. Bu eserini, 1700 yılında Voyages au Levant (Akdeniz'in doğu sahillerine yolculuk) adıyla Fransızca ve 1702 yılında A Voyage to the Levant: or Travels in the Principal Parts of Asia Minor (Levant'a bir yolculuk: veya Küçük Asya'nın meşhur yerlerine geziler) adıyla İngilizce olarak yayımladı. 1711'de Reizen over Moskovie, door Persie en Indie (İran ve Hindistan üzerinden Moskova'ya seyahat) adlı kitabını yayımladı.

[3] Claude-Aleksandre Comte de Bonneval [Humbaracı Ahmed Paşa] (14.7.1675-23.5.1747),  Osmanlı Ordusu'nun ıslahı için çalışmalar yapan Fransız asker. André de Mouceaux'nun yeğenidir. İspanya, Fransa'ya ve Osmanlı ordularında görev yaptı. 1729'da  müslüman olarak Ahmed adını aldı. Sadrazam Topal Osman Paşa tarafından Humbaracı Ocağı'nı düzene sokmakla görevlendirildi. 1729'da Osmanlı hizmetine girmiş ve ilk topçu okulunu kurmuştur. Zamanın topçu subaylarına matematik dersleri veren Ahmed Paşa, Sadrazam Hekimoğlu Ali Paşa zamanında Beylerbeyi rütbesini aldı. Asıl görevi humbaracıları Batı usullerine göre yetiştirmek olmasına rağmen devletin dış münasebetleri ile görevlendirildi. Katıldığı 1736 Seferi'nde Yeğen Mehmed Paşa'yla birlikte Avusturya'ya karşı savaştı. Sefer dönüşü gözden düştü ve Kastamonu'ya sürgün edildi (1738). 1747'de İstanbul'da öldü. Ölümünden sonra kurduğu askerî mühendislik okulu tutucu yeniçerilerin muhalefeti nedeniyle kapatıldı. Galata Mevlevihane'si avlusundaki mezarlıkta gömülüdür.

[4] Dimitros E. Psarros (12.8.1939-3.5.2008), Attika Bölgesi'nde bulunan Kallithea'da doğdu. Atina Ulusal Teknik Üniversitesi'nde 1963 yılında makine mühendisliği, 1968 yılında da mimarlık okudu. Ölümüne kadar; mimari, statik ve elektromekanik projeler tasarlayan ofisini 1967 yılında kurdu. 1984 ve 1987 yıllarında, Yunanistan Çevre, Mekânsal Planlama ve Bayındırlık Bakanlığı (Υπουργείο Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων) tarafından verilen Uygulamalı Mimarlık Ödülü (Βραβείο Εφαρμοσμένης Αρχιτεκτονικής)”nü iki kez aldı. 1985-1987 yılları arasında Yunanistan Mülteci Dernekleri Federasyonu genel sekreterliği ile 1999 yılından ölümüne kadar ICOMOS'un yönetim kurulu üyeliğini yaptı. 1969 yılında başladığı ve ölümüne kadar sürdürdüğü, Ayvalık ve Küçük Asya Eolyası çalışmaları, onun için bir “yaşam gayesi” idi. Çoğu kendisi tarafından yapılan çizimleri ve çektiği fotoğrafları sayesinde Ayvalık'ın yaklaşık 40 yılı zamanında belgelenmiştir. 2017 yılında, Kostoúla Sklaveníti (Κωστούλα Σκλαβενίτη) tarafından yayına hazırlanan Ayvalık ve Küçük Asya Eolyası (Το Aϊβαλι και η Mικρασιατική Aιολιδα) adlı kitap Yunanistan Ulusal Banka Eğitim Vakfı (Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης)'nca yayımlandı.

---
KAYNAKÇA

--,-- (2016).
(Parantez İçinden) Tarifsiz Cümleler, Bizim Ayvalık : Aylık Siyasi, Tarih, Kültür ve Haber Dergisi, 7(9), s.15.

de Bruijn, C. (1732).

Voyages de Comeille Le Bruyn par la Moscovie, en Perse, et aux Indes orientales (5. baskı). Lahey : Gossey, P. &  Neaulme, J.

Meynell, G. (1993).

André de Monceaux, F.R.S. 1670. The Royal Society Notes Rec. R. Soc. Londra, 47(1), ss.11-15.

Psarros, D.E. (2017).

Το Aϊβαλι και η Mικρασιατική Aιολιδα (Ayvalık ve Küçük Asya Eolyası). Sklaveníti, K. (Ed.). Atina : Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης (Yunanistan Ulusal Banka Eğitim Vakfı).