1890 YILI KAYITLARINA GÖRECEZAİR-İ BAHRİ SEFİD VİLAYETİ'nin BİR KAZASI OLARAK MOSCONISSI (Yunda)

Bu blogda, Vital Cuinet tarafından hazırlanıp Paris'de yayımlanan La Turquie d'Asie c1 (1890) sayfalarındaki bilgiler ışığında, "Mosconissi" (Yunda) kazası ile Cezair-i Bahri Sefid Vilayeti'nin diğer yerleşmeleri karşılaştırılacaktır.

Eserde verilen bilgiye göre Cezair-i Bahri Sefid Vilayeti, 1890 yılı itibariyle: "4 sancağa bölünmüştür ve bunlar da 18 kazaya ayrılmıştır. Ayrıca ... 19 nahiyesi ve 230 köyü vardır" (Cuinet,1890:350). Vilayetteki idari durumu gösteren tablo şöyledir:

(tablo-1) Cezair-i Bahr-i Sefid Vilayeti'nin idari yapısı (Cuinet,1890:350)

Eserde verilen bilgilere Samos adası (Soussam adası) ile Taşoz adasını da vilayetin sınırları içinde tanımlamak gerekir (Cuinet,1890:350). Yukarıdaki tabloya göre, Midilli sancağına bağlı bir kaza olan Mosconissi (Yunda) yerleşmesine bağlı 4 köy vardır. Kazaya bağlı nahiye bulunmamaktadır.

Cuinet incelediğimiz eserinde, Cezair-i Bahri Sefid Vilayeti'nin cemaatlere göre dağılımı yapılmış nüfus bilgilerini de vermektedir. Buradaki bilgilere göre "toplam nüfusu dikkatle kontrol edilen en son verilere göre, her iki cinsiyetten [toplam] 325.000 [325.866] kişidir" (Cuinet,1890:350-351). Buna göre tüm vilayetteki cemaatlere göre nüfus dağılımı şöyledir:

(tablo-2) Cezair-i Bahr-i Sefid Vilayeti'nin nüfus yapısı (Cuinet,1890:350-351)

Ancak bu nüfus bilgisine: "... Samos Prensliği ve Taşoz adasının nüfusunu da eklemek gerekir ki, [o zaman] tüm Osmanlı takımadalarının nüfusu için toplam 386.506 kişiliklik [bir] nüfus ortaya çıkar" (Cuinet,1890:350-351).

Cuinet, eserin 352.sayfasında vilayetin idari taksimatına göre cemaatlerin dağılımını veren bir liste daha hazırlamıştır. Bu listeye göre Mosconissi'de 30 Müslüman ile 5.470 Rum Ortodoks bulunmaktadır ve bunların dışında başka bir cemaate bağlı kişi yaşamamaktadır. Cuinet'in hazırladığı bu lise (tablo-3)'te sunulmuştur ve Mosconissi kırmızı ile işaretlenmiştir.

(tablo-3) Cezair-i Bahr-i Sefid Vilayeti'nin idari yapısına göre nüfus yapısı (Cuinet,1890:352)

Cuinet, vilayette toplam 284 eğitim kurumu olduğunu ve buralara 16,009 öğrencinin devam ettiğini belirttikten sonra, bu okulların sancaklardaki cemaatlere göre dağılımını veren bir tablo da hazırlamıştır. Buna göre, sancaklardaki ve Midilli sancağı kazalarındaki okulların cemaatlere göre dağılımı (tablo-4)'te gösterilmiştir.

(tablo-4) Cezair-i Bahr-i Sefid Vilayeti'nin cemaatlere göre eğitim durumu (Cuinet,1890:354)

Eserde, Midilli sancağındaki -ve özellikle Yunda kazasındaki- "tuzlalar" özel bir başlık altında ele alınmıştır. Konunun önemi açısından bu bölümün bütünselliğini de bozmamak için, "tuzlalar" bölümü çevirisini olduğu gibi vermek istiyorum:

Tuzlalar — Adalar denizi vilayetinin altı tuzlası vardır: 1° Fezléké, 2° Kalonia, Midilli adasında; 3° Hadji-Apostol, Yunda adasında (Mosconissi); 4° Limnos; 5° İmroz ve 6° Rodos; son üçü adasıyla aynı adı taşır.

Bu altı tuzladan sadece ikisi, Fezléké ve Hadji-Apostol, düyun-ı umumiye idaresi tarafından işletilmektedir; diğerleri ya üretilen tuzun birinci kalite olmaması ya da üretimlerinin çok az olması nedeniyle ya da Foça'daki tuzlalardan tuz tedarik edilmesinin bu bölgelerden daha karlı olması nedeniyle terk edilmiş ve yok olmuştur.

Fezléké tuzlası, Midilli adasının güneyinde ve merkez sancağın sekiz saat doğusunda yer almaktadır. Yaklaşık 150.000 metrekarelik bir alanı kaplayan 23 havzadan oluşan bir tuzla bataklığıdır. Tuz, birbirine bitişik olan kalker havuzlarda toplanan deniz suyunun, istenilen doygunluk derecesine ulaştıktan sonra, suyun buharlaşmasıyla ve havuz kenarına yapılan  boşaltma kanalının ucuna monte edilen çıkrık vasıtasıyla kalan suyun denize taşınmasıyla oluşur. Tuz, mayıs ayının başından 15 temmuza kadar oluşur; daha sonra hasat edilerek üstü örtülü depolara yerleştirilir.

Bu tuz işletmesinden yılda yaklaşık 2.000.000 kilogram tuz üretilir ve bu tuz, hem ada halkının temel ihtiyaçları için kendilerince ve hem de zeytinyağı ve sabun üretimi için tüketilir.

Tuzun çıkarılması ve yığılmasının maliyeti 1.000 kilogram başına yaklaşık 16 paradır [1].

Hacı-Apostol tuzlaları, Mosconissi kazasının (Ayvalık'ın karşısında çok küçük bir takımadadır) adalarından birinde yer almaktadır. Çıkarma şekli, tuz miktarı, yıllık üretim miktarı ve maliyet fiyatları, Fezléké tuzlasınınkiyle hemen hemen aynıdır.

Bu iki tuz işletmesinden -eğer gerekirse- miktar olarak çok daha yüksek verim sağlayabilir.

[1] Bir para yaklaşık yarım centim [Fransa'nın küçük para birimi] değerindedir. 

(Cuinet,1890:364-365)

Eserin ilerleyen sayfasında Midilli sancağının kazaları, ayrı ayrı ele alınmıştır. Buradaki bilgilere göre Midilli sancağının merkez kazası olan Midilli adası: 

"Adalar Denizi vilayetinin (Cezair-i Bahri Sefid) en güzel ve en önemlilerinden" birisidir ve "eski [adı] Lesbos(dur)", "Ege Denizi'ndeki Edremit Körfezi'nin girişinde, 39° 10' kuzey enlemi ve 24° doğu boylamında yer almaktadır. Midilli'nin doğu kıyısındaki Mandamandos kasabası ile Asya kıtasının batı ucunda, karşısında yer alan Ayvalık kasabası arasında 14 deniz mili mesafe vardır. Kuzeyde Bozcaada, güneyde Sakız Adası Midilli'ye eşit uzaklıktadır; bu mesafe ortalama 30 deniz milidir". Ayrıca adanın "en geniş [yerinin] uzunluğu kuzeybatıdan güneydoğuya [doğru] 75 kilometredir ve kuzeydoğudan güneybatıya [doğru] en fazla  genişliği [de] yaklaşık 55 kilometredir". Adanın yüzölçümü ise yaklaşık 3.500 kilometrekaredir.

"Adada bulunan Midilli, Molivo ve Plomari kazaları sakinleri ile Ayvalık yakınlarında bir grup adacıktan oluşan Yunda (Mosconissi) kazasının sakinleri dahil olmak üzere Midilli sancağının nüfusu 107.283 kişidir" (Cuinet,1890:449) (tablo-5).

(çeviri: H.K. Köksal)

----

KAYNAKÇA

Cuinet, Vital (1890).

La Turquie d'Asie, géographie administrative: statistique, descriptive et raisonnée de chaque province de l'Asie mineure, T.premier, Ernest Leroux, Paris.