AGIOS HARALAMPOS MAHALLESİ VE HASTANE (Gazi Kemal Paşa Mahallesi)

(fotoğraf.01) Şimdi Barbaros Caddesi adını verdiğimiz
"Plati Sokak" ve Salta ailesinin evi.
(kaynak: Psarros,2017:272)

 

(harita.01) Agios Haralambous mahallesi
(kaynak: Psarros,2017:260)

.: büyültmek için haritaya basınız :.

7.266 Agios Haralambous mahallesinin topografik planı. DEP.

1. Çan kulesi ve kilise ile hastane yerleşkesinin girişi

2. Agios Haralambous Kilisesi

3. Kutsal Ayvalık Hastanesi

4. Kuyu

5. Oikonomous'um kızkardeşinin bahçesi [Halaların bahçesi]

6. Oikonomous'un kulesi diye söylenen [yapı]

7. Laka [Λακα], Sefa (Faliros) [Σεφα (Φαληρο)] üzerinden Agiou Nikolaou kilisesine giden yol

8. Deniz üstünde kafelerin bulunduğu ahşap iskele

9. Salta evi ve bahçesi

10. Eczacı Grigoraki evi

11. Mücellit Vafiadis evi

12. Profesör Kolufetis evi

13. Eczacı Papadopoulo evi

14. Steliou Englezopoulou evi (burada Santaların malikhanesi vardı), Eylül 1922'deki tasfiye sırasında Kato Chora'nın tüm kadın ve çocukları denetim için buraya getirildiler.

15. Kışla

16. Kazaz evi

17. Bakkal Manoli Fountouli

18. Manoli Fountouli evi

19. Michail Pantavou evi

20. Kutsal ayazma

21. Plati Sokak

22. "Mumcular" mahallesi [?]

23. "Peteinaraslı Aziz John" şapelinin olası yeri

24. "Taslı Aziz George" şapelinin olası yeri

25. Çeşme

26. Tuğlalı evler mahallesi

27. Kato Panagia kilisesi

28. Aeolian Jimnastik Kulübü binası

29. Karga'nın sebze bahçesi

30. Agias Galatiani [Γαλατιανης] mezarlığı (sekiz mahallenin mezarlığı idi)

31. I. Sakellaridis tarafından bağışlanan yetimhane ve bahçesi

32. Perivoli Andronikos'un küçük taş evi (doktor Tzouga'ya göre)

33. Dimitros Salta evi ve bahçesi

34. Sokaktan mezarlığa giden arnavut kaldırımlı yol

35. Huzurevine ait Evangelistrias şapeli

36. Agios Panteleimon şapeli

7.10. AGIOS HARALAMPOS MAHALLESİ VE HASTANE

Osmanlı İmparatorluğu dönemi boyunca hastaneler, okullar ve diğer Hıristiyan kamu yararına çalışan kurumlar, dini kurum statüsüne sahip olmak için her zaman bazı kiliselere bağlanarak, onların yasal korumaları altına girmiş ve vergi indirimi sağlanmıştır.

Ayvalık'taki ilk hastane 1780 yılında Oikonomos tarafından Yetimlerin Meryemi [Hayrettinpaşa mahallesi] semtinde inşa edilmiştir (Sakkaris,1920:24). Ancak kısa süre sonra kazanın nüfusu artmaya devam ettiğinden bunun yetersiz olduğu ortaya çıktı. Böylece topluluk, 1803 yılında yukarı mahalledaki Ayvalık Akademisinin inşaatının tamamlanmasının hemen ardından, halkın hastane bakımı ihtiyaçlarının karşılanmasını istedi. Claude Denis Raphael'in metnini Fransızcadan çeviren Hariklia Stavrakis şunları söylüyor:

“Cemaat o dönemde [1803] birbirinden biraz uzakta, şehrin dışında, sağlıklı bir yerde ... ve neredeyse denize yaklaşan küçük bir tepenin eteğinde iki muhteşem hastaneyi inşa etti. Ve bu hastanelerin her biri bir kiliseye bağlandı ... topluluk, vebadan etkilenenler için bir salgın hastalıklar hastanesi ve yakınlarının kalacağı bir tesis yapmak için de hastanelerin yakınında geniş bir yer kiraladı.” (Stavrakis,1861:13)

Ambroise Firmin-Didot ve William Jowett'in [yazdıklarından] da hastaneler hakkında bilgilerimiz olmaktadır. [Hastanelerden] ilk bahsedenler:

Mükemmel Koleji [Ayvalık Akademisi] inşa edenlerin aydın hayırseverlikleri ile iki hastane kurulmuştur. ... Ayvalık'ta kaldığım süre boyunca (1816-1817) aslında bir Sanatoryum kurulmasının [da] bir nedeni vardı. (Didot,1826:395)

İngiliz gezgin Jowett 21.5.1818'de şöyle yazıyor:

“Daha ileride deniz kenarında iki hastane bulunmaktadır. Biri genel tedaviler içindir. Sadece üç hafta önce inşa edilmiş iyi bir kliniği vardır. Biraz ileride profesyonellere yönelik diğer hastane vardır. Bir cüzamlı tarafından inşa edilmiş ... ve her iki hastanede de çok küçük birer kilise ve her birinde birer rahip vardır.” (Clogg,1972:642)

1874 yılında kimliği bilinmeyen bir hatip tarafından yapılan anma konuşmasında Leprosarium [veba hastanesi]'un kurucusunun "bu hastalığa yenik düşen Evgelinos Aggelis Oikonomelli olduğundan" bahsedilmektedir (I. Apostolakis,1914:237).

Chariklia Stavrakis, iki küçük hastane kilisesinin adlarını o zamanın sekiz bölge kilisesiyle birlikte anıyor. Bunlar [;] "Aziz Haralambios hastanesi" ve "Kutsal İtaat [sadakat ?] hastanesi"dir (Stavrakis,1861:41). Georgios Sakkaris, yeni hastanenin, Okinonomos hala hayattayken yeni bir yere taşınan Yetimlerin Meryem'i hastanesi olabileceğini düşünüyor; bu yer "her halükarda mevcut Ayvalık hastanesinin aynısı" dır. Leprosarium'a gelince, Okinonomos hayattayken yapılıp yapılmadığı kesin değildir (Sakkaris,1920:26-27). Ancak Cüzzam Derneği'nin kurucusu Evangelinos Oikonomellis'in adından da anlaşılacağı gibi, Oikonomos'un yakın aile çevresine mensup olması bu ihtimali güçlendiriyor. Ayrıca Oikonomos'un akrabaları ve torunları, 1922 yılına kadar bu bölgede geniş arazilere sahipti; örneğin deniz kenarındaki "bahçe" ve Okinonomos'un "kule"si: anlatıma göre Ioannis Oikonomos'un, Hasan Paşa'ya ev sahipliği yaptığı yerin malikaneydi. Türk filosunun 1770 yılında Çeşme'de yenilmesinden sonrasında, gemisi kazaya uğrayan Hasan Paşa, daha sonra Osmanlı İmparatorluğu'nun amirali olacaktır ve Oikonomos'un [da] destekçisidir. (Koukounaras,197:32,60,61). 3 Haziran 1821'de, tüm kaza gibi bu hastaneler de yıkıldı.

Göçmenlerin geri dönüşü ile evler ortaya çıktıktan kısa bir süre sonra, eski bakım kurumlarının bulunduğu yere, özel fonlarla yeni Ayvalık hastanesi'nin yerinde inşa ediliyor (Sakkaris,1920:158). Buna paralel olarak Agios Haralambos ve Agia Yipakoi kiliseleri de onarıldı (Stavrakis,1861:41). Hastanenin mali kaynaklarını güçlendirmek amacıyla 23 Ağustos 1840 tarihinde, “dokuz gün [süren] Meryem Ana Bayramı" düzenlendi. İlyas Peygamber mahallesinden Vlastari adlı bir kişiye ait olan ve mucizevi kabul edilen Meryem Ana ikonası büyük bir grubun yürüyüşü ile Agios Haralambos kilisesine getirildi ve o günden başlayarak her yıl büyük bir gösteriyle şenlik düzenleniyordu (Sakkaris,1920:158;Zervos,1929:202).

1840'larda, eski Agios Haralambous kilisesinin yerine, orta koridorun aivaliotik [Ayvalık tarzı] yükseltisi dışında, o zamanın basit ahşap çatılı bazilikaları tipinde yeni ve daha büyük bir kilise inşa edildi [ve bu yapı] bölge kilisesi olmuş gibi görünüyor. Gelirleri hastaneyi güçlendiriyordu ve bu nedenle rahiplerinin tümü "Meryem ikonası ile davet edilerek, şehrin tüm mahallelerinde kutsama ve dualar yapma" ayrıcalığına sahipti. (Karablias,1949:47). Kilise binasında, "taliadur" [? ταλιαδουρ = bir tür ahşap oymacısı] adı verilen yerel zanaatkarlar tarafından yapılan, zeytin ağacından değerli bir ahşap oyma işi olan bir ikonostasist vardı. (Kontoglou,12.7.1953b:3). Kandilli şehri en güney semti idi ve Kandilikal Plitharia'yı Ayvalık'ın onuncu cemaati bu şekilde oluşturuldu (Kazadellis,1973:22; Panagiotis Zografou KMS Arşivi'nin ifadesi, cilt A3, s. 208, 216; ayrıca Mageiros,1957:3; Kavouras 19.9.1954, s. 1, 26.12.1954, s. 4, 2.1 .1955, s.4). 

(fotoğraf.02) 1919'da Agios Haralambos kilisesi önü. Bu fotoğraf,
 1917 yılında gönderilen yetimlerin 1919'da Ayvalık'a dönüşünde çekildi. 
(kaynak: Psarros,2017:264 | fotoğraf: Mailli,1919.)

Hastane binası L şeklindeydi ve kuzey ve batı yönlerinden Agios Haralambos kilisesinin bulunduğu geniş taş döşeli avluyu çevreliyordu. "Dört köşeli geniş ve havadar odalardan oluşan hastane, bir cerrahi ve patoloji bölümü, büyük bir hasta odası, zengin cerrahi alet koleksiyonuna sahip eksiksiz bir eczane, tehlikeli vakaların izolasyonu için bir oda, geniş bir çocuk odası, bir büyük tören salonu ile servis odaları, mutfaklar ve kilerler ile resepsiyon böümlerinden oluşuyordu" (Sakkaris,1920:248). Kompleksin ana girişi deniz tarafındadır. Karşısında suyun üzerinde kazıklar üzerinde platformu olan küçük bir kafe vardı (Kavouras,19.9.1954; Kazaoellis,1973:26). Bahçe duvarının arka tarafında, üzerine daha sonra Agios Haralampos'un çan kulesinin inşa edildiği ikinci giriş vardı. Hastanenin bir ek binası da, "yoksul ve kimsesiz yaşlıların bakımı için düzinelerce hücrenin bulunduğu" huzureviydi. (Sakkaris,1920: 248). Evangelistria Şapeli'nin olduğu yer büyük bir bahçesi vardı (Sakkaris,1920:246). Hastanenin mülkleri arasında "sarmısık taşı ocakları" da yer alıyordu (Sakkaris,1920:249), bu da kurum için başka bir mali kaynak oluşturuyordu.

(fotoğraf.03) Hastane Cephesi Ayvalık Belediyesi Arşivi.

(kaynak: Psarros.2017:262)

(fotoğraf.04) Ayvalık Hastanesi'nin 1900'lü yılları.
(kaynak: Psarros.2017:261)

(harita.02) Agiou Haralambous kilisesi ve hastane çevresi.
(kaynak: Psarros,2017:263)

1. Agios Haralambous kilisesi

2. Ayvalık Hastanesi

3. Küçük kafelerin bulunduğu ahşap platform

4. Stelios Englezopoulos'un evi

5. Dimitros Salta evi

6. Dimitros Salta meyve bahçesi

7. Sokak

8. Agias Galatianis kilisesi

9. Agias Galatianis mezarlığı (sekiz mahallenin)

10. Mezarlık girişi

11. Evangelistria kilisesi huzurevi 

12. Agios Panteleimon kilisesi

13. Oikonomos'un kızkardeşinin bahçesi (Halaların bahçesi)

14. Oikonomos'un kulesi olarak sözedilen [bina]

28 Haziran 1852 günü Kutsal Meryem'in başka bir ikonunun, hastaneye yakın bir yerde, o zamanki yerleşim yerinin güney ucunda, "Saliokola" bölgesinde bulunması [ile], "Kutsal hastane"ye yeni bir gelir kaynağı bulundu. (Fountoulis,2000:22). Bu simgeye “Faneromeni” [tezahür edilmiş, yaratılmış] adı verildi ve bulunduğu yerde "agiasma" [inşa edildi]. 1890'da, bu alana kırmızı sarmısak taşından etkileyici bir neoklasik şapel eklendi ve görünüşe göre başka bir eski ve daha mütevazı binanın yerini aldı. [Yapı] korint sütunları ve pilasterleriyle antik bir tapınak şeklindedir. Bir apsisi ya da kutsal bir basamağı olmadığından ve bir ikonostasis yerine alçak bir duvar ikonostasisi olduğundan, bu bir kilise değildi; arkasında inançlıların birkaç basamak aşağı inip "gouva" için su ve toprak, yani görüntüsünün bulunduğu noktadır. Açıkçası, ayinler yapılmıyordu, sadece dualar yapılıyordu ve hastalar genellikle Meryem Ana'nın mucizevi şifasını bekleyerek orada kalıyorlardı. (Foundoulis,2002:29). Faneromeni'nin ikonu Agios Charalambos tapınağında tutulurdu ve 23 Ağustos'tan itibaren yalnızca yılda dokuz gün hac için kutsal alana götürülürdü (Foundoulis,2002:28-29;Casadellis,1973:66-69).

(fotoğraf.05) Faneromeni ayazması.
(kaynak: Psarros,2017:267)

(fotoğraf.06) Faneromeni ayazması mimari görünüşü.
(kaynak: Psarros,2017:266)

Chariklia Stavrakis'in, "Agia Ypakoi en to Lovokomeio" (Stavrakis,1861..41) olarak bahsettiği tapınaktan başka ikinci bir hastane yapısı[nın varlığı ile] hiçbir kaynakta karşılaşılmamıştır. Hastanenin yakınında şifa veren bir aziz olan Agios Panteleimon'un kilisesi de bulunmaktaydı (Kazadellis,1973:27). Şapeli, Ayvalık hastanesinin arkasındaydı. Meydanın ortasında hasta hacıların Zura'yı (hastalığı) kovmak için elbiselerinden kesip bir parça bez astıkları bir ağaç vardı. (Bibelis,1956:65)

(harita.03) Faneromeni'ni alanın topografik haritası.
(kaynak: Psarros,2017:266)

α.   Tapınak,

β.   Musluk (bkz. örn. 278),

γ.   Michalis Pantavou evi,

δ.   Manolis Foudoulis evi,

ε.   Spyros Kazazis evi,

στ. Bakkal Manolis Foudoulis.

Agios Haralambous mahallesi bölgesinde iki küçük semt daha vardı. Bunlardan biri, güreş maçlarıyla popülerleşen festivalin düzenlendiği "Taslı Agiou Giopsyiou" [semti] idi [büyük olasılıkla Parmak çeşme ve onun meydanı olmalı]. Semt adını muslukta asılı olan, ancak 1922'den önceki son yıllarda kullanılamaz hale gelen "bronz tas"dan almıştı. (Bibelis,1956:47; Casaoellis,1973:26). Biraz ileride Agia-Galatiani Mezarlığı'nın arka yoluna kadar uzanan Karga'nın sebze bahçesi vardı (Mageiro,1957:3). Kilise yakınlarında ayrıca, bataklık ateşine iyi geldiği kabul edilen "Ai-Giannis" adlı bir şapel daha vardı. Girişinde tercihan siyah renkli bir horozu baltayla kurban edip, tedavi edilmesi için, hastanın kanını hastanın alnına sürdüğü için bu adı almış olmalıdır (Bibelis,1956:25-26).

Hastane bölgesinin arka tarafında taş döşeli büyük bir meydan vardı ve onun ötesinde [de] Ayvalık'ın resmi mezarlığı olan "Agia-Galatiani" vardı. [Burası] aynı zamanda "sekiz mahallenin mezarlığı" olarak da adlandırılmıştır (Mageiro, 1957:3), çünkü Ayvalık'ın sekiz mahallesi [buraya gömülürken], Ai-Dimitris, Peygamber Ilias ve Ai-Vassilis [mallelerinin] kendi mezarlıkları vardı. Bu mezarlığa gitmek için, sahilden gelen kötü bir yoldan ilerlenir,  Saltaların arazisi ile hastanenin kuzey duvarı arasından geçilirdi [ve buraya,] "Sokak" adı verilirdi (Kazadelli,1973:107-108). Mezarlıkta zengin anıtlar ve çoğunlukla yetenekli zanaatkarlar ve heykeltıraşlar tarafından yapılmış birçok mermer heykelin bulunduğu bir mozole vardı. Kuzey tarafından ikinci bir giriş şapele açılıyordu. Panagia Galatiani kilisesi mezarlığın ortasındaydı ve annelerin bebeklerine süt sağlamak için [de bu mezarlığa gelir ve] onurlandırıldı. (Kazadellis,1973:107;Bibelas,1956:71). Adının muhtemelen Sakız Adası'nın kuzeybatısındaki Agios Gala köyüyle bir ilgisi olmalıdır.

Mezarlığın güneyinde ve hastane kompleksinin üzerinde, gençlerin tarım alanında eğitimi için Pantazopoulos ve Iliopoulos aileleri tarafından bağışlanan bahçelerin içindeki Georgikos Synoesmos Tarım Bahçesi bulunuyordu. [Alan] Aeolian spor takımının stadyumunun da  devamıydı. (Sakkaris,1920:248).

Mezarlığın batısında, yolun karşı tarafında, Plati Sokak'a kadar uzanan üç büyük bahçe vardı. [Bunların] yüksek duvarları ve büyük ahşap "kapıları" vardı. En kuzeyde I. Sakellaridis'in bağışı olan alana yetimhane inşa edilmiştir. İkincisi, doktor Tzougas'ın yaşadığı Plati Sokak yönünde Andronikos'un [sanırım önemli bir inşaatçı], "Sarmısak taşlarından (kaplama)" inşa ettiği güzel eviydi. Üçüncüsü ise Dimitros Salta'nın evi ve bahçesiydi (Mageirou,1957:3). [Salta'nın] evi hastanenin köşesinde [idi ve] Plati Sokak'a bakıyordu. Karşısında ise Bergamalı Santzides'tin mülkleri [ile] ciltçi Vafiadis, profesör Kolyfetis, eczacı Grigorakis Papadopoulos ve Stelios Eglezopoulos'un evleri vardı. [Türkler] 1922 boşaltması sırasında, Ayvalıklı kadın ve çocuklar gemilere binmeden önce, biri Plati Sokak'a diğeri ise denize doğru iki kapısı olan bu zengin evinde denetleme yapmışlardı. (Kavouras,19.9.1954). Son olarak şehrin güney tarafında "Kışlalar" vardı. (Cazadellis,1973:22).

(fotoğraf.07) Uzun bir süredir -en azından 2013'ten bu yana- bir duvara
"dekor" olan kapı kemeri ve bahçe duvarı.
(kaynak: Psarros,2017:273) 

Agios Haralambous mahallesinde Timotheus Casadellis'in eviyle birlikte, yaşlı Tsimbabis'in evlerinden de bahsediliyor [. Ayrıca;] Kitriniaris'in bakkalı, Panagis Mandamadiotis evi, Bakkal Katsaros evi, kaptan Petra evi, Kotta (Moschopoulos) evi, kaçakçı Stringaros evi, Zacharios evi, Bagelius evi, Mavrouplis evi, Kontogiorgis evi ile Floros evi [bu mahallede idi](Cazadellis,1973:23-25,116).

Faneromeni tapınağının yakınında, Plati Sokak'da Manolis Fountoulis'in bakkalının karşısında Fountoulis ve Kazazis ailelerinin evleri vardı. (Foundoulis, sözlü ifade, 5.10.2000). 

Kutsal alanın karşısında Michalis Pandavos'un evi de vardı. (Ralli,1995:143). Hastanenin ilerisinde, Oikonomoslerın büyük bahçesinden sonra sırayla Sevastos'un "kuleleri" (kır evleri) sıra halindeydi, Gonata'nın, Alexandride'nin, Maltzis'in, Roboti'nin, Palastavros'un, müzik ve jimnastik öğretmeni D. Kritikos'un kendine özgü poligonal kulesiyle evler sıralanmıştı (Kavouras, 19.9.1954;Tassos Moumtzis'in el yazısı notları, Mart 1978;Imbriotis,1972: 501). Burası Sefa [Σεφα]'nın Faliro [Φαληρου] sahil bölgesiydi. Burada denizden tatlı su çıkaran "Üçlü şapeli" vardı ve aşağıda sahilin yanındaki sudan yükselen "üç taş" yer alıyordu. 

Agios Haralampous mahallesinin 20. yüzyılın başında sekiz yüz evi, yani yaklaşık 4.000 sakini vardı. Çoğu yoksul çiftçiler, işçiler ve inşaatçılar idi. Plitharia, sıvasız tuğla evlerin bulunduğu yer mahallenin en fakir bölgesiydi (Panagiotis Zografou'nun ifadesi, KMS Arşivi, cilt A3, bölüm H, s. 208 ve 216). Agios Haralampous mahallesinden demogerontia için üç temsilci seçilirdi. (Kepestetzis,1981:35,37). Timotheus Romaios 1920'de [atandı ve] görev alan [son] rahipti (Hellenic Guide, 1920, s. 128). 

1922 yılından sonra hastane okula dönüştürüldü ve deniz tarafındaki girişinde bazı değişiklikler yapıldı. Bugün komşu olan Oikonomusların bahçesinde yeni hastane kuruldu [devlet hastanesinin eski yerinden bahsediyor]. Sahilde yakın zamanda gezi tekneleri için bir marina oluşturuldu.

Agios Haralampous kilisesi ile Evangelistria ve Agios Panteleimon kiliseleri yıkıldı. Agia Galatiani mezarlığının bulunduğu yere futbol sahası inşa edildi. Ayrıca Ayrıca "Peteinaraslı Aziz John" ve "Taslı Aziz George" şapellerinden de hiçbir iz yoktur. Ancak Faneromeni'nin neoklasik kutsal alanı bozulmadan korunmuştur [restorasyon öncesinden söz ediyor] ve Agios Haralampous mahallelerinde eski evlerin çoğu ve sokakların taş döşemeleri hala görülebilmektedir. 

(fotoğraf.08) Profesör D. Kritikos'un Sefa Faliro sahilindeki evi.
(kaynak: Psarros.2017:272 | fotoğraf: Hatzimichalis,2004)

(fotoğraf.09) Plati Sokak'da Salta evinin karşısındaki ev.
(kaynak: Psarros,2017:272)

---

KAYNAKÇA

Apostolakis, I.D. (1914).

Κυδωνιακα'ι μελέται και παραλληλισμοί (Kydononyalıların benzerlikleri incelemesi), c:1, Ayvalık: yay. y..

Clogg, R. (1972).

Two accounts of the, Academy of Ayvalik in 1818-1819, ....: Revue des Etudes sud-est euτopέennes, -(10), s:633-667.

Firmin-Didot, Ambroise (1821).

Notes du’n voyage fait dans le Levant en 1816 et 1817. Paris: Typographie de Firmin Didot.

Fundoulis, I. (2000).

Ή Παναγιά Φανερωμένη τών Κυδωνιών (Αιβαλί), Έκοδσεις (Kydonia (Ayvalık) Meryem Ana kilisesi), Midilli: yay. y..

Jowett, W. (1822).

Christian researches in the Mediterranean from MDCCCXV to MDCCCXX in Furtherance of the Objects of the Church Missionary Society, Londra: L.B. Seely!J. Hatchard & Son. 

Karablias, I.N. (1949).

Ιστορία τών Κυδωνιών, τ. Α' (Ayvalık tarihi, cilt 1), Atina: yay. y.

Kavouras, M. (1954-1955).

Το Άιβαλή Πως ε!ναι σήμερα - Το: κτίρια - Το: σχολεία - Οί έκκλησίες - Ή κοινωνικη καl έμπορική του ζωή (Ayvalık bugün nasıldır? - binalar - okullar - kiliseler - sosyal ve ticari hayatı), 22.8.1954-17.4.1955 arasında yazılmış 28 yazılık dizi, Midilli: Αιολικός Κήρvξ (Aeolian Kirix).

Kontoglou, F. (1953.b).

Ή άκμη των τεχνων έν Κυδωνίαις, σειρα πέντε άρθρων, (Kidonya sanatının zirvesi, beş makalelik seri), Midilli: Αlολικος Κήρυξ (Aiolikos Kyryx), 12 Temmuz - 16 Ağustos1953.

Koukounaras, V. (1972).

Κυδωνιαι πρωτευουσα της Αιολιδος (Aeolis'in başkenti Kydonya), Atina: Ένώσεως Κυδωνιατων (Kydonyalılar Birliği).

Köksal, H.K. (2019).

William Jowett'ın Ayvalık'taki 4 Günü..., 18 Nisan 2019.

son erişim tarihi: 14 Haziran 2024.

Köksal, H.K. (2021).

İMAL EDİLMİŞ TARİH: Faydalı Eserleri Yayma Derneği Yayınları, 19 Temmuz 2021.

son erişim tarihi: 14 Haziran 2024.

Köksal, H.K. (2022).

AMBROISE FIRMIN-DIDOT'nun AYVALIK'ta GEÇİRDİĞİ İKİ AY (1817) , 29 Eylül 2022.

son erişim tarihi: 14 Haziran 2024.

Psarros, D.E. (2017),

Το Αϊβαλί και η Μικρασιατική Αιολίδα (Ayvalık ve Küçük Asya Aeolyası), (yay. haz.) Kostoula Sklaveniti, Atina: Ulusal Banka Eğitim Enstitüsü.

Sakkaris, G. (1920).

Ιστορια Των Κυδωνιων (Kydonya Tarihi), Atina: Faydalı Kitapları Yaygınlaştırma Derneği.

Stavraki, Ch. (1861).

Αί Κυδωνίαι προ τοϋ 1821. Κατά τον Κύριον Μ. Δ. Ραφφενέλον (Ai Kydonya 1821'den önce: Bay M.D. Raffenelov'a göre), Smyrna [İzmir]: yay. y.

Zervos, I.D. (1929).

Αί Κυδωνίαι μέχρι του Μαίου 1914 (Ai Kydonya, Mayıs 1914'e kadar), Atina: Πανελληνιον 'Ημερολόγιον (Panhellenik Takvim).