KOIMISEOS THEOTOKOU / ORTA MERYEM MAHALLESİ (METROPOLİS) (kısmen Fevzipaşa-Vehbibey Mahallesi)

(fotoğraf.01) Koimiseos Theotokou Mahallesi'nin 1930'ları.
(kaynak: Psarros,2017:191 | arşiv: Ayvalık Belediyesi)

(harita.01) 7.132 Orta Meryem mahallesinin topografik planı. DEP.
(kaynak: Psarros,2017:188)

.: büyültmek için haritaya basınız :.

1. Metropolis (Mesi Panagia Kilisesi).

2. Metropolis ve Demogerontia büroları (üst katta)

3. Agias Varvara Şapeli

4. Agios Ioannis Kilisesi [Saatli Camii]

5. Çarşı (Pazar)

6. Plati Sokak

7. Dere

8. Büyük kafeler

9. Agios Georgios Kilisesi [Çınarlı Camii]

10. Çilingirler

11. Zacharos Generali'nin mahallesi (bkz. 7.143 [harita.02])

12. Zepvos evi

13. Louli'nin şekerci dükkanı ve "Louli'nin köprüsü"

14. Aristidis Chiotopoulos eczanesi

15. Öğretmen Efstratios Topanlis'in evi

16. Sabun fabrikası - Fransız Konsolosluğu [Γαλλικο Προξενεıο]

17. Zemin kat: Zafeireli eczanesi – üst kat: Tzouga evi

18. Kerestetzis, Sapountzoglou, Zachos, Koukos, Georgala, Mallelli, Valsamaki, Gonata vb. ailelerin evlerinin bulunduğu bu parseller yıkıldı

19. Polis karakolu [bugün]

20. İş Bankası [bugün. Parselin önündeki alan yıkıldı]

21. Katsakoulis evi

22. Yağ ve sabun dükkanları (?)

23. Çatısı dokuz çapraz tonozla örtülü büyük sütunlu depo, 1870.

24. Depo 1894

25. Fabrika 1902 

26. Atölye 1908

27. Cumbalı [σαχνισια] ev, 1860

28. Yuvarlak sütunlu fabrika binası

29. İskele

30. Angeli sahili

31. Mesi Panagia mahallesinde ve Plati Sokak'ın yukarısında şu evlerden bahsedilmektedir: Doğu tarafında Uranios, Hatzimanolakis, Bonofachos, Kopfios vb.'nin evleri, Batı tarafında: Gavriel Dimou (müzisyen), Douramanis, Delivasilis, Alex. Pantazi, Hatzigianni, Mytilenelli, Hatziagegelelli, Vaxevanelli (kumaş dükkanı) vb. (Kavuras,21.11.1954:4)

32. Bataklık (Golya = Τα Γκιολια)

33. Hamam

Meryem Ana'nın Göğe Kabulü Kilisesi, konumundan dolayı, "Orta" [Μεσαια] veya "Mesi Panagia" [Μεση Παναγια] olarak adlandırıldı. [Burası] Ayvalık'ın dördüncü en eski kilisesine [sahipti]. [Bu kilise] ilk olarak 18. yüzyılın ilk yarısında yapılmış olmalıdır. Her halükarda, 1780'den önce de [burada bir bina] mevcuttu, çünkü o yıl Oikonomos kendi arazisinde bir "kız ve erkek okulu" [σχολειον των κοινων γραμματων] inşa ettiği ve aynı zamanda diğer iki benzer ortak okulun da (Taxiarchis'te ve o zamanlar yeni olan Yetimlerin Panagia'sı) inşa edildiği belirtiliyor (Apostolakis,1884:9; Sakkaris,1920:25).

Orijinal bina, aynı dönemde komşu Midilli ve Ayvalık'ta inşa edilen diğer kiliselere benzeyen, iki katlı, ahşap çatılı basit bir bazilikaydı. ... Bu kilise [de], 3 Haziran 1821 olayları sırasında, tüm kaza gibi yok edildi. Nüfusun geri dönmesiyle birlikte rastlantı sonucu onarıldığı görülüyor. En azından 1840'a kadar işlevini sürdürmesi gerekir, çünkü aynı yılın 2 Şubat'ında Salta grubu lideri Panagis Ioannidis'in çağrısıyla halk toplantısı [bu binada] yapılmıştı (Kydoniaka,1842:60).

Ancak bir süre sonra eski kilise yıkıldı ve yerine yeni, büyük bir kilise yapıldı, 20. yüzyılın ilk on yılında [basılan] İlyas Peygamber'in tepesinden çekilen şehrin panoramik fotoğrafı olan kartpostalda, bu açıkça görülmektedir (fotoğraf.02). ... [Bina] tipik bir küçük Aeolian bazilikadır, orta koridoru yükseltilmemiştir, geniş bir dış narteks ve cephenin yan tarafında ters U şeklinde bir gyneconite [kadınlar bölümü] bulunur. Genel morfolojik özellikleri ve özellikle kutsal alanın apsisinin üzerindeki armut biçimli çatı pencereleri, onu kronolojik olarak 1840-1850 yılları arasına yerleştirir; bu dönem aynı zamanda Ayvalık'daki Agios Dimitrios ve Midilli Antiissa'daki Agia Paraskevi ve diğer benzerleri kiliselerine de aittir. Kilisenin iç kısmında Geopgios Agrafiotis ve Dimitrios Dambalis'in hagiografileri [ikonları] vardı ve Fotis Kontoglou da bunları değerli bir tablo olarak değerlendiriyordu (Kontoglou, 26.7 ve 9.8.1953).

(fotoğraf.02) Mesi Panagia'nın Ilas Peygamber tepesinden
panoramik görünümü.
(kaynak: Psarros,2017:189)

Kilisenin arka tarafına, eski kiliseye ve avlusuna gömülen ölülerin kemiklerinin toplandığı yer olan, tek katlı kemik mezarlığı ve hücreler inşa edildi. Çünkü Hıristiyanlar henüz, 1856 yılından önce şehir dışındaki mezarlıklara girme imkânına sahip değillerdi [büyük olasılıkla Panagia Galatiani mezarlığından bahsediyor]. Agia Varvara'nın “dar şapeli"nin yanı sıra bir mumhane, depolar ve genç rahiplerin çalıştığı tarlalar vardı (Bibelas,1956: 80-81;Tasos Moumtzis, el yazısı, 15.3.1978).

Batı tarafında, tapınağın karşısında, Demogerontia [Yaşlılar heyeti]'yı da kapsayan kapalı alanın içine, daha sonra iki katlı metropollük binası inşa edildi. Zemin katta Ephoria okulunun [Rahip okulunun] ofisleri ve kitapçısı, 1863 yılında kurulan Metropolisin [Ψυχομεριδιου] ofisleri ve yazı işleri müdürünün ofisleri bulunuyordu.

Cephenin ortasındaki bir revak, üst kattaki pencereleri olan geniş bir sundurmayla son bulan geniş bir merdivene çıkılıyordu. Bu katta Demogerontia'nın ofisleri ve toplantı odası ile Ayvalık'ın bulunduğu bölgedeki Efes Metropoliti'nin odaları ve Metropolis yerel ofisleri bulunuyordu. (Tasos Moumtzis, el yazısı,15.3.1978).

Bu yerler daha sonra, Nisan 1908'de (Sakkaris,1920:195-196) yeni bağımsız Kydonia Metropolisi'nin merkezi haline geldi ve ilk ve son Metropolit Stromnitsis Grigorio Orologa oldu. Bu binanın batı tarafında birinci katında, Plati Sokak'dan erişimi olan bitişik dükkanların çatılarının üzerinden başlayan pencereleri vardı. Bu [dükkanlar] aynı zamanda Metropolis'in mülküydü ve agora [çarşı] tüccarlarına kiraya veriliyordu.

(fotoğraf.03) Koimesos Thetokos Kilisesi (1840-1850).
(kaynak: Psarros,2017:190 | fotoğraf: Lampakis 1907)

Kompleksin avlusunun kuzey tarafından bir girişi ve güneyden [de] dereye doğru [şimdiki Talat Paşa Caddesi] iki girişi vardı. Ana giriş, kilise ile Metropolis ve Demogerontia'nın ofisleri arasındaki taş döşeli avluya açılan güney tarafındaki girişi idi. Bu kapı, yüksek bir çan kulesine temel oluşturmak amacıyla inşa edilmişti, ancak [çan kulesi] hiçbir zaman inşa edilmemiştir. Çanlar ana kapının üzerindeki geçici bir demir yapıdan sarkıyordu. (Tassos Moumtzis'in el yazısı,15.3.1978 ve Gianni Papoutsidakis'in sözlü bilgileri, 19.7.1984).

Mesi Panagia Kilisesi'nin tam olarak ne zaman metropol [kilisesi] olduğu belli değildir. 1821'den önce metropol kilisesi Agios Georgios [Çınarlı Camii]'du. (Raffenel,1822:198;Stavraki,1861:11). 1821 olayları sonrasında evlerin onarılmasıyla birlikte alelacele tamir edilen Kato Panagia Kilisesi [Hayrettinpaşa Camii], [bir süre] metropol kilisesi olarak hizmet verdi. 1866 yılında Ayvalık'ta doğan doktor Ioannis Kerestetzis şöyle yazıyor:

"O zamanın [1842] Efes Metropoliti Anthimos, arzuları dudurmak amacıyla genel toplanyıyı, o zamanın Metropolitan kilisesi Zoodochos Pigi [Hayrettinpaşa Camii]'de topladı..." (Kerestetzis,1981:15).

Aşağıda kendisinin de belirttiği gibi 1889 yılında Metropolit kilisesi Meryem Ana'nın Göğe Kabulü Kilisesi [olmuş] idi (Kerestetzis,1981:5). O zamana kadar geçici olarak onarılan ve metropol kilise olarak hizmet veren eski kiliseler, yani Agios Georgios ve Kato Panagia kiliseleri henüz yeniden inşa edilmediğinden, yeni Mesi Panagia kilisesi 1840'ların ortalarında inşa edilmesinin hemen ardından Metropolis [kilisesi] olması muhtemeldir.

Mesi Panagia mahallesi esas olarak derenin güney kıyısı [boyunca] uzanırdı (Karablias,1949:46). Bu bölgede ilk yerleşim 1700 civarında gerçekleşti. İlk evler, "Bzaki" [Μπζακι] kıstağı [deniz içinde iki adet kara parçasını birbirine bağlayan dar kara parçası] dışında, sahil boyunca eski tuz bataklığına giden ana yol boyunca, Plati Sokak'ın solunda ve sağında, sahil boyunca oluşturuldu [1]. Mevcut binaların neredeyse tamamı 19. yüzyılın sonlarına ait olmasına rağmen, mahallenin kapalı yapısı, dar sokakları ve çıkmaz sokakları [bu] mahallenin eski dönemlerine tanıklık ediyor. Mahalle hızla gelişti ve Okonomi döneminde bile "Giolia" [Γκιολια] bataklığının sınırlarına kadar yayıldı. Mahallenin kıyı kesiminde o zamanlar sahil tavernaları ve kazanın yönetim birimleri ile diğer ilgili atölyeler vardı. Evler, işyerlerinin bulunduğu bu kıyı bölgesinin arkasında, iç kısımda bulunuyordu.

1821 yılındaki olaylar ve evlerin 1840'larda geri verilmesinden sonrasında kaza, denize doğru setlerle büyütüldü. Buranın, Aggelis'in biraz güneyinde yer alan Giolia [Γκιολια], sarmusak taşı ocaklarından teknelerle getirilen taşların işlenmesiyle çeşitli yapı elemanlarının yapıldığı ve "Metradika" [Μετραδικα] adı verilen yer vardı. Binanın son işlemleri ve uygulamaları uzman ustalar (taşçılar) [πετραδες] tarafından yerinde yapılırdı (Karambias,1950:52-53;Palios Aivaliotis, 15.5 ve 29.5.1955).

19. yüzyılın son onyıllarındaki hızlı ekonomik gelişmeyle birlikte bu alan ve komşu Kato Panagia mahallesinin kıyı bölgesi olan Kato Chora mahallesi, işçilerin iş bulduğu yer [oldu ve] şehrin ikinci sanayi bölgesi haline geldi. Fabrikaların geniş çatıları ve uzun bacaları Aşağı Mahalle'nin tamamına hakimdi ve heybet açısından kazanın kuzey kıyısındaki ilgili sanayi kompleksleriyle rekabet ediyordu. "Ladadika" ve "Sapountzioika" oradaydı. (Tasos Moumtzis, el yazıları, 13.3.1978). Ancak kıyı alanından çekilmiş yerlerdeki Plati Sokak'ın solunda ve sağında kalan yerleşim alanları, her zaman ticari tesislerin [etkisi altında kalsa da] eskisi gibi, yoğun bir yerleşme yapısına sahipti. 

20. yüzyılın başında Mesi Panagia mahallesinde dört yüz ila beş yüz hane, yani yaklaşık 2.000 ila 2.500 kişilik bir nüfus vardı. Bunlar çoğunlukla büyük ve zengin evleri olan mülk tüccarları, tüccarlar ve sanayicilerdi. Gonatas, Zervos vb. aileler gibi kazanın ileri gelen aileleri de burada yaşıyordu (KMS Arşivi, cilt A3, Panagiotis Zografou'nun ifadeleri, s. 204 ve Geopgiou Mytilinaios, s. 182-185). Aggelis Gialo civarında Valsamakis, Kerestetzis, Sapundzoglou, Zachos, Koukos, Georgalas, Malelis ailelerinin evleri bugün yıkıldı. Daha içeride Iakovos Mouras'ın oteli ve üzerinde doktor Tzougas'ın evinin bulunduğu Zafiraki eczanesi vardı (Kavouras 12.9 ve 31.11.1954). Daha ileride Plati Sokak çevresi doğu tarafında; Lachana, Kouyoumtzelli, Angelomati, Mouchlouzelli, Parashou, Korfiou, Zervo, Bonofakou, Hatzimanolaki ve Uranio evleri, batı tarafında ise; Hatziaggelelli, Vaxevanelli, Mytilinelli, Hatzigianni, Apostolelli (F. Kontoglou), Duramani ve müzisyen Gavriel Dimos'un evlerinden bahsedilir (Kavouras, 21.11.1954:4; Paraschos,31.8.1952). Zaharo Papoukas ile birlikte, [ki o] derenin Plati Sokak ile kesiştiği noktasında doğdu (Zaharo Papoukas General, 1907 doğumlu), [onunla] mahallesinde hatırladığı tüm binaları bir harita üzerinde belirledik. (harita.02)

(harita.02) Zaharo Papoukas General ile Psarros'un birlikte
geliştirdikleri harita.
(kaynak: Psarros,2017:196)

Göğe Kabul Kilisesi (metropol kilisesi) ve çevresi (Zacharos Papou'nın mahallesi). 1954'te Manolis Kavouras metropol kompleksinin yıkıldığını ve onun yerine açık bir meydan bulunduğunu bulduğunu yazar (Aiolikos Kirix, 24.10.1954). Bilgiler, yazar soyadı evlendikten sonra Generalis olan Zaharo Papoukas tarafından verilmiştir (d.1907).

1. Göğe Kabul Kilisesi (Metropolis)

2. Piskoposluk ofislerinin bulunduğu iki katlı bina (alt katta, rahip okulu yönetim kurulu kitapçısı, okul yönetimi, Metropollük ofisi, üst katta: sicil dairesi vb., Demogerontia [Yaşlılar heyeti], Demogerontia konferans salonu (bilgi Gianni Papoutsidakis, 19.7.1984).

3. Ana giriş

4. İkincil girişler

5. Agia Varvara Şapeli

6. Hücreler

7. Mumhane

8. Baş rahip ve Kilise Konseyi odası

9. Depasta Evi, kırmızı taş ev

10. Dere

11. "Louli'nin kalası" [Dereyi geçmek için şekerlemeci Louli tarafından yaptırılan köprü]

12. Mağazalar

13. Gavriel mağazası

14. Louli'nin şekerlemecisi

15. Pitia mağazası (küçük eşyalar)

16. Lagada'nın manavı

17. Eski Han

18. Bedesten [çarşı]

19. Kuyu

20. Beilidiko Han (bugünkü Pasaj)

21. Aristo. Chiotopoulos'un eczanesi

22. Galipou evi

23. Hacıgegli evi

24. Alexandros Pantazis evi

25. Nikolaos Papukas evi [haritanın hazırlanmasını sağlayan Zaharo Papoukas'ın babası]

26. Sanikos evi

27. Aristoteles Corfiou evi

28. Spiti Baxevaneli (kumaşçı), Penirli eski evi (Pınırlı)

29. Petridis evi

30. Xirafa evi

31. Ioanni Zervos evi

32. Raphael evi

33. Skyriavou evi (fotoğraf.04)

34. Tremoulaina-Kouyoumtzelli evi

35. Kourahani evi

36. 1902'de yapılan bir bina. Bu binayı yaptıranın baş harfleri ve yapım yılı sabit bir plakette yazılıdır. (fotoğraf.05)

37. Kartsaklis evi

38. Peramatzi evi

39. Çeşme 

(fotoğraf.04) İş Bankası binası (Barbaros Caddesi 2 numara)
(kaynak: Psarros,2017:197)

(fotoğraf.05) 1902'de yapılan bina.
(kaynak: Psarros,2017:198)

Mesi Panagia mahallesi, Agios Dimitrios mahallesi ile birlikte "en prestijli" [αριστοκρατικοτερες] [mahalle] olarak kabul ediliyordu, ancak "yaz aylarında, ön kapının eşiğinde oturmak için dışarı çıkmazlardı"[2] (Eptimis Chiotopoulos'un ifadesi, KMS Arşiv, cilt A3, s.188). Demogerontia [Yaşlılar heyeti] için üç temsilci seçilirdi. (Kerestetzis,1981:36-37). 1920 yılında Koimisis tis Theotokou kilisesinin papazı rahip Evgenios Lalakiotis'ti (Yunan Rehberi,1920:28). 1922'den günümüze kadar mahallenin görünümü pek değişmedi, ancak Plati Sokak başta olmak üzere eski evlerin pek çoğunun zemin katı mağazaya dönüştürülerek müdahaleler yapıldı. Bugün kasabayı kuzeyden güneye geçen yeni geniş otoyol, burada denizdeki setler üzerine inşa edildi ve böylece Apano Chora [Απανω Χωρας] bölgesinin doğal coğrafi alanlarında [περιοχη] olduğu gibi, Kato Chora [Κατω Χωρας]'nın eski kentsel dokusunu bozmadı. Sadece Aggelis sahilindeki düzlükte pek çok eski sahil evi ve dükkân yıkılarak yerlerine çoğunlukla ofisler olmak üzere, çok katlı [ve] denize bakan binalar inşa edildi. Metropolis kompleksi, 1922 Rum göçünün sonrasındaki ilk yıllarda yıkılmış ve yerine bir balık ve sebze pazarı oluşturulmuştur. Daha sonra derenin üstü de kapatıldı ve bugün üzerinden arabalar geçebilen [duruma] geldi.

---

DİPNOTLAR

[1] Bunun Helencesi kitapta şöyledir:

"Οι πρωτες γειτονιες δημιουργηθηκαν αριστερα και δεξια απο το Πλατυ Σοκακι, δηλαδη κατα μηκος του κυριου δρομου που οδηγουσε παραλιακα προς το παλιο αραξοβολι των Αλυκων, εξω απο τον ισθμο «Μπζακι»." (Psarros,2017:191)

[2] Metin şöyle yazmaktadır:

"Ή ενορια της Μεσης Παναγιας, μαζι με την ενορια του Αγιου Δημητριου, εθεωρουντο οι «αριστοκρατικοτερες», χαθως εχει «σεν βγαινανε να χαθισουν στα κατωφλια της ξωπορτας το καλοκαιρι» (μαρτυρια Επιστημης Χιωτοπουλου, Αρχειο ΚΜΣ, φακ. Α3, φ. 188)." (Psarros,2017:194)