 |
| (resim.01) Cumhuiyet onrası Ayvalık'taki zeytinyaği fabrikaları. (kaynak: Ajans Bakırçay) |
Ayvalık bir "mübadil" şehri olmadan önce "zeytinci ve zeytinyağcı" şehriydi. Bu, yani zeytin ve zeytinyağcılık 1960 sonrası başlayan "turizm etkinliği" ile sadece "folklorik bir hale" dönüştü. Şehrin "prina kokusu" hava kirliliği, "zeytinlikleri" ise "tiny house içeren bir dönümden küçük emlaka" dönüştü.
Şehri doyarak yaşamaya başlamam 2013'e dayanır, bu yıllar ile "kıyaslanamaz" bir "yozlaşma" ile başbaşayız 2024'te bu kentte... Ne "zeytin ve zeytinyağcı" eski tadında ne de "mübadil şehir" özelliği. Utanılacak bir hal gibi "emek" ve "geçmiş" unutulurken; İstanbul, Ankara ya da İzmir'in "kentinde tutunamayan" işadamları tarafından işletilen işletmeleri ile "Bodrum" olma yolunda uçar bir hızla ilerliyor.
Doğma büyüme Ayvalık'lı bile bunu ilerleme "sanıyor"... Ne felaket?
-- * --
Bugün Ayvalık'ın 200 yıl öncesine gideceğiz. Şehrin "zeytin ve zeytincilik şehri" olduğu, "emeğin kutsal değer olduğu" günlere döneceğiz. Ne "düşündürücü", şehir o zaman "daha zengindi"...
O günlerde 2 ay Ayvalık Akademisi'nde yaşayan, isyandan önce Paris'e dönen Ambroise Firmin-Didot (Didot,1821:374-403;Köksal,2022) ile "sabunculuk" (Köksal,2023) ve "zeytincilik" (Köksal,2024) konusunda daha önceleri makaleler yazmıştım. Bu makalemde, 1881-1922 yılları arasında Ayvalık'ta mesleki faaliyet gösteren "zeytinci", "sıkımcı", "zeytinyağcı" ve "sabuncuları" ele alacağım.
1. ZEYTİYAĞCILIK ve ZEYTİNYAĞI TİCARETİ
UNESCO Ayvalık web sayfasına göre batı Anadoludaki zeytinciliğin gelişimi XVII. ve XVIII. yüzyıllara karşılık gelir.
"... Ayvalık’ı çevreleyen zeytinlikler sayesinde, burası kısa sürede büyük bir zeytinyağı ve sabun üretim merkezi durumuna geldi. Bu ekonomik gelişmeye şarapçılık, dericilik ve tuz üretimi de eklenince daha geniş açılımlar sağlandı. Yine bu yörede dikilen zeytin ağaçları da önemlidir. Bununla ilgili kayıtlar, tapu defterine eklenmiştir. Bu kayıtlar, 1182 [1768-1769] tarihlidir ve yöreye binlerce zeytin ağacı dikilmiştir [TT 153, Karesi muhassılına ekli risale]....İstanbul’a, zeytinyağı ve sabun göndermekle yükümlü yerlerden birisi de Ayvalık’tı. Burası, 1818-1819 [1234] tarihinde başkente 27.900 kantar zeytinyağı ve 4.852 kantar sabun göndermeyi yükümlenmişti. Ayvalık’ın yanı başındaki Cunda [Alibey] Adası, [Cunda] Ayvalık’a değil Midilli’ye bağlıydı. Cunda Adası, İstanbul’a zeytinyağı ve sabun göndermekle yükümlüydü. Burası 800 kantar zeytinyağı, 400 kantar sabun sağlamakla yükümlüydü.” (UNESCO,2023)
1821-1832 yılları arasında, 1821 isyanı ve şehrin boşaltılması nedeniyle Ayvalık zeytinciliği durmuş, 1829 sonrası geri dönüşler ve 1832 sonrası "mülkiyet hakkının verilmesiyle" kent yeniden zengileşmeye başlamıştır (Akbüber,2015).
Bizim incelediğimiz 1881-1922 yılları zenginliğinin zirveye çıktığı dönemdir. Bu dönemde Ayvalık'ta; 41 zeytinyağı tüccarı, 15 sabun tüccarı, 11 zeytinyağı sıkımhanesi, 24 buharlı zeytinyağı sıkımhanesi ve 2 zeytinyağı fabrikası bulunmaktaydı.
Bu yıllıklara göre, "zeytinyağı tüccarlarının" soyadlarına göre yapılan liste şöyledir;
Adamandiadès (A.)Anagnoustou (C.N.)Anastassiou (A.)Athanassiadès (A.)Baroutti (N.)Baxevanelli KardeşlerBonofakos (N.)Caldi KardeşlerCatsacoulis (A.P.)Chasapis (G.)Chasapis (S.)Cokinaris (C.)Coutzounaris (P.)Dalguiranis (D.)Dimitrakelis (A.)Garbès (C.)Georgalas (A.)Georgalas (C.)Georgalas (G.)Gonata (D.A.)Goutta (A.)Hadji Antoniou (N.)Karalis (G.)Klitzi (P.)Malelis KardeşlerMatzounis (M.)Moraïteli (A.G.)Nakellis (A.)Nakellis (C.)Nakellis (N.)Oeconomou (E.)Prève (L.)Scandalis (S.)Stravridès (E.N.)Stronghylis (M.P.)Théodorou (A.) ve CozinariTriandafilou (D.)Valsamakis (A.P.)Xilla (E.)Yalandelis (S.)Yaleli (A.)
Yapılan okumalardan yola çıkarak burada verilen adların büyük bölümünün, "zeytinlık sahibi" olduğu da söylenebilir. Bu kesimi 1896 ve sonrası yıllıklarda takip edebilmekteyiz.
Buna göre; Baxevanelli Kardeşler, Caldi Kardeşler, Catsacoulis (A.P.), Chasapis (S.), Gonata (D.A.), Goutta (A.), Hadji Antoniou (N.), Karalis (G.), Moraïteli (A.G.), Stronghylis (M.P.) ve Valsamakis (A.P.) 1896-1922 arasında zeytiyağı ticaretini sürdürmüşlerdir. Bu tüccarlar, "L'Indicateur Ottoman"ın incelenen basımlarına göre en uzun etkinlik gösteren zeytiyağı tüccarları olmuştur.
Aynı yıl işletmelerinin adlarını gördüğümüz; Baroutti (N.) 1913, Adamandiadès (A.) 1912 ve Bonofakos (N.) ile Théodorou (A.) ve Cozinari ortaklığı 1909 yılına kadar ticari etkinlik göstermiştir.
Yine adları ile 1896 basımında karşılaştığımız: Athanassiadès (A.), Chasapis (G.), Cokinaris (C.), Dimitrakelis (A.), Garbès (C.), Georgalas (A.), Georgalas (C.), Georgalas (G.), Malelis Kardeşler, Matzounis (M.), Nakellis (C.), Nakellis (N.), Oeconomou (E.), Prève (L.), Scandalis (S.), Yalandelis (S.) ve Yaleli (A.) bir yıl sonra ya işi bırakıp sektör değiştirdiklerini ya da başka ülkelere göç ettiklerini söyleyebiliriz.
Anastassiou (A.), Coutzounaris (P.) ile Xilla (E.) adları ile sadece 1909 yılında ve bir kez karşılaşmamız bu savımızı tekrar ettirmektedir.
Ayrıca Klitzi (P.) 1912-1913 ve Dalguiranis (D.) ile Nakellis (A.) 1921-1922 adları ile ikişer yıl karşılaşmaktayız.
Savaşa ve kargaşalıklara da denk düşen bu yıllar için okur, daha da temkinli yaklaşmalıdır.
Son olarak Anagnoustou (C.N.), Stravridès (E.N.) ve Triandafilou (D.) ile de 1909-1922 yılları arasında karşılaşmaktayız.
Bu kişilere ait 1896-1922 yılları asında basımı yapılan "Indicateur-Oriental"lere göre etkinliklerini aşağıda görmektesiniz (tablo.01).
 |
| (tablo.01) 1896-1922 arasında etkinlik gösteren zeytinyağı tüccarları tablosu. (kaynak: SALT Araştırma) |
.: büyütmek için tabloya basınız :.
Teorik olarak bir yerleşmede zeytinyağı üretimi yapılıyorsa sabunculukta vardır. Ayvalık'ta da bu anlamda çok sayıda işletme kuruldu. Bugün Hamdibey mahallesi ve Hayrettinpaşa mahallesi dediğimiz bölge arasında ve deniz kenarında sabunhaneler kurulmuştu.
Bu konuda da birçok eser bulmak kolaydır. Hatta Ayvalık'ın 1980 darbesine karşın üç dönem belediye başkanı olan "sabuncu İzzet"i (İzzet Aygüner; 1973-1977 CHP, 1977-1980 CHP ve 1984-1989 SHP) bile oldu.
İncelediğimiz 1881-1922 arasında da toplam 15 sabun tüccarı bulunmaktadır. Bu tüccarlar soyadı sırasına göre şunlardır:
Aliboudanis (E.)Caralis (G.)Catsacoulis (A.P.)Colaras (A.)Coutzounaris (P.)Georgalas (A.)Gonata (D.A.)Grimanis (G.D.)Mitilyneos (E.)Moraïteli (A.G.)Nakellis (A.)Scandalis (S.)Stravridès (E.N.)Stronghylis (M.P.)Yarlelis (A.)
Okumalara göre; Catsacoulis, Coutzounaris, Georgalas (A.), Gonata, Moraïteli, Nakellis (A.), Scandalis, Stravridès, Stronghylis ve Yarlelis'in aynı zamanda zeytinyağı ticareti de yapmaktadırlar.
Yapılan okumalara göre Caralis (G.), Gonata (D.A.) ve Moraïteli (A.G.) 1896-1922 arasında sabun ticareti etkinliğinde bulunmuş ve en uzun süre çalışmışlardır.
Yine Catsacoulis (A.P.), Stravridès (E.N.) ve Stronghylis (M.P.) işletmelerinin adları 1909-1922 yılları arasında gözükmektedir.
İncelenen Indicateur-Oriental'lere göre Nakellis (A.) adı ile 1921-1922 yılları arasında karşılaşılmakta geri kalanların bu işi "bir yıl" yaptıkları anlaşılmaktadır.
Bu yıllıklara göre; Aliboudanis (E.), Colaras (A.), Georgalas (A.), Mitilyneos (E.), Scandalis (S.) ile Yarlelis (A.) 1896 yılında, Coutzounaris (P.) 1909 yılında ve Grimanis (G.D.)'nin ise 1912 yılında bu iş ile uğraştıklarını öğrenmekteyiz.
Bu kişilere ait 1896-1922 yılları asında basımı yapılan "Indicateur-Oriental"lere göre etkinliklerini aşağıda görmektesiniz (tablo.02).
 |
| (tablo.02) 1896-1922 arasında etkinlik gösteren sabun tüccarları tablosu. (kaynak: SALT Araştırma) |
.: büyütmek için tabloya basınız :.
3. SIKIMHANELER
Bır kentte zeytin, zeytinyağı ve sabun ticareti varsa o kentte "sıkımhane" de olmalıdır. Ayvalık'ta da bol sayıda sıkımhane kurulmuştu. Bunlar "rüzgar veya hayvan -belki insan- enerjili" ve "buhar enerjili" olarak, Indicateur-Oriental'e göre ayrılmaktaydı.
Büyük olasılıkla bu sıkımhaneler "ekim-ocak" ayları arasında zeytin, diğer aylarda ise buğday veya anason -ve belki üzüm- sıkıyorlardı.
Indicateur-Oriental'lere göre 1891-1894 arasında "sıkımhaneler" şunlardır:
AmiraAthanassiadi KardeşlerAmorina
Caldis Kardeşler
Cazasis (N.M.) ve Apik Efendi
Dimes
Dimitrakelis (A.)
Georgalas (C.)
Melos (M.) ve Oeconomou (E.)
Sevasto (G.D.)
Valsamakis (A.P.)
Indicateur-Oriental'lere göre; Athanassiadi Kardeşler, Caldis Kardeşler, Dimitrakelis (A.), Georgalas (C.), Melos (M.) ve Valsamakis (A.P.)'nin "teknolojiyi" ilerleterek 1896 yılında işlerine devam ettiğini anlamaktayız.
Bunların 1891-1894 yılları asında basımı yapılan "Indicateur-Oriental"lere göre etkinliklerini aşağıda görmektesiniz (tablo.03).
 |
| (tablo.03) 1891-1894 arasında etkinlik gösteren zeytinyağı sıkımcıları tablosu. (kaynak: SALT Araştırma) |
.: büyütmek için tabloya basınız :.
1896 yılından itibaren "buharlı sıkımhane" dönemine geçilmektedir. Artık su ısıtmada kömür kullanılmakta ve basınç için de buhar enerjisine dönüşülmüştür.
Burada dikkat edilecek konunun "1922" yılına ait hiç bir sıkımhanenin adının verilmemiş olmasıdır. Bunun bir nedeni "1922 yılında ülkeyi terketmeleri" olabileceği gibi başlayan "ulusal savaşa asker olarak katılan işçiler" olduğudur. "Kömür bulamamak" veya "satışının olmaması" meselesi de neden olabilir.
İncelenen "Indicateur-Oriental"lere göre 1897-1921 arasında etkinlik gösteren esnaf şunlardır:
Apik EfendiAthanasselli (C.)Athanassiadi KardeşlerBaroutti (N.)Caldi KardeşlerCorfios (A.)Coufellis (D.)Couyoumdzelli (A.)Dimitrakelis (A.)Dimitrakelis (P.A.)Georgalas (A.)Georgalas (C.)Hadji Comnou (G.)Melos (M.)Moraïteli (A.G.)Nikolaïdes KardeşlerNomico (S.)Petridi (A.)Prève (D.)Psirouchi (D.)Sevasto (M.)Simon (S.P.)Stronghylis (M.P.)Valsamakis (A.P.)
Bu işletmelerin 1897-1921 yılları asında basımı yapılan "Indicateur-Oriental"lere göre etkinliklerini aşağıda görmektesiniz (tablo.04).
 |
| (tablo.04) 1897-1921 arasında etkinlik gösteren zeytinyağı sıkımcıları tablosu. (kaynak: SALT Araştırma) |
.: büyütmek için tabloya basınız :.
Bu yıllıklarda 1891-1893 yılları arasında ayıca "zeytinyağı fabrikaları" adıyla bir başlık da açılmıştır. Raphael Cervati bu fabrika için:
Zeytinyağı (imalat) Nicolaides Kardeşler ve N. Kokkini, ayrıca Mosconissa'da da üretmektedirler. Nicolaides (P.) ve Co Firması, İstanbul'da bir binadadır. (Cervati,1891:803) [1]
demektedir.
Nicolaides Kardeşler ve N.Kokkini'nin girişimleri hakkında ayrıntılı bir blog hazırlandığı için bu konuya detaylıca girilmemiştir.
Bir sonraki bölümde, 1881-1922 yılları arasında Ayvalık'ta mesleki faaliyet gösteren "derici", "köseleci" ve "ayakkabıcı"ları ele alacağız.
---
DİPNOTLAR
[1] Metnin Fransızcası şöyledir: "Huile d'olive (Fabrique d') Nicolaïdès Frères et N. Kokkini, fabrique aussi à Mosconissa. Maison à Constàntinople sous la firme Nicolaïdès (P.) et Cie." (Cervati,1891:803)
---
KAYNAKÇA
----,-. (2022).
Zeytin Müzeleri Arasında Bir Gezinti, 04.08.2022.son erişim tarihi: 21 Mayıs 2024.
Ajans Bakırçay (2024).
Zeytin hasadının tarihi Ayvalık'ta kitap oldu!, 7 Ocak 2024.son erişim tarihi: 21 Mayıs 2024.
Akbüber Akın B. (2015).
19. Yüzyıl Uluslararası Deniz Ticaretinin Batı Anadolu Yerleşimlerine Sosyo-Ekonomik ve Mekansal Yansımaları: Ayvalık Örneği”, ODÜ Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi.
Annuaire oriental (ancien indicateur oriental) du commerce, de l'industrie..., 10.b., İstanbul: Cervati Frères & Cie.
Firmin-Didot, A. (1821).
Notes du’n voyage fait dans le Levant en 1816 et 1817. Paris: Typographie de Firmin Didot.
Köksal, H.K. (2024).
bir zamanlar Ayvalık VIII. AYVALIK'ta ZEYTİNYAĞI ÜRETİMİ, 22 Ocak 2024.son erişim tarihi: 21 Mayıs 2024.
Köksal, H.K. (2023).
bir zamanlar Ayvalık I... AYVALIK'ta SABUNCULUK, 26 Haziran 2023.son erişim tarihi: 21 Mayıs 2024.
Köksal, H.K. (2022).
AMBROISE FIRMIN-DIDOT'nun AYVALIK'ta GEÇİRDİĞİ İKİ AY (1817), 29 Eylül 2022.son erişim tarihi: 21 Mayıs 2024.
UNESCO Ayvalık Alan Yönetimi, (2023).
son erişim tarihi: 21 Mayıs 2024.
