ŞARK TİCARET YILLIKLARINA GÖRE AYVALIK'taki DOKTOR, DİŞÇİ ve ECZCILAR

(resim.01) 1900'ler başında Haydarpaşa Mekteb-i Tıbbiye öğrencileri.
(kaynak: ekrembugraekinci.com)

 

Daha önce doktor Zambakos Paşa'nın 1890'lı yıllardaki "Ayvalık'taki cüzzam mücadelesi" (Köksal.2022.a) ile doktor Şerafettin Mağmumi'nin 1894 Ayvalık anılarını (Köksal.2022.b) yazarken kısmen "sağlık sürecine" de değinmiştim. "L'Indicateur Ottoman" ve ardılı yıllıklardaki Ayvalık "sağlık süreçleri" okumaları da 1885 yılına dayanmaktadır. 

1. TIP MESLEĞİ ve DOKTORLUK (Hekimlik)

Osmanlı İmparatorluğu'nda "modern sağlık eğitimi", Hekimbaşı Mustafa Behçet Efendi'nin çabarıyla 14 Mart 1827'de Şehzadebaşı'daki Tulumbacıbaşı Konağı'nda açılan Tıphane-i Amire ve Cerrahhane-i Amire mektepleri ile başlar. Batı’da bilimin son derece ilerlediğini ve Osmanlıların çok geri kaldığını düşünen II. Mahmud, tercüme ile vakit kaybedilemeyeceğini söyleyerek hekimliğin Fransızca okunmasını emretmişti. 

Buna karşın 1805 yılında, yine Hekimbaşı Mustafa Behçet Efendi'nin döneminde Rum Tıbbiyesi kurulması için girişimlere başlandığını, Kuruçeşme’de Rumlara ait “fünûn-ı hendese ve sâir maârifin” öğretimi için yapılan binanın tıp okuluna tahsis edildiğini ve başına Dimitraşko Meroz (Δημήτριος Μουρούζη : Dimítrios Mouroúzi) müdür ve nazır tayin edildiğini biliyoruz. Bu okulun 1812’de kapatıldığı tahmin ediliyor (Sarı,2015:124-125).

"L'Indicateur Ottoman"ları incelediğimiz dönem 1881-1922 idi. "L'Indicateur Ottoman"ların transliterasyonlarının, Yunanca'dan Fransızca'ya doğru olması bazı sayıların değişik harflerle yazılmasına neden olmuştur. Bu konuda bazı "varsayımlarda bulunulmakta" ve dolayısı ile kimi adlarda "kişi tekleştirme hatası" da yapılmış olabilmektedir. Tabloda bu farklı adlar yazılsa da okur bilmelidir ki araştırmada "tekleştirmeye" gidilmiştir. 

İncelenen dönem içinde bu "tekleştirmelere göre" Ayvalık'ta çalışan doktor sayısı otuzüçdür. Bu doktorların soyadları alfabetik sıraya göre şöyledir:

G. Apostolaki (J.G. Apostolakis)

J.  Apostolakis (J.D. Apostolakis)

C. Athanassiadis

P. Athanassiadis

E. Boyadjioglous

G. Carteros (Karteros ve G. Karteros)

E. Christidès (E. Christidis)

D. Chortakis (D. Hortakis)

H. Chortakis

N. Damdagnioti

M. Djouga

C. Elefteriadès

M. Giougas

J. Goutta (E.J. Goutta)

Hacı J. Angheleli

J. Haggiagelidi

N. İsmirli (N. İzmirli, N. İzmirlis, Smyrli ve N. Smyrli)

J. Kerestedji

C. Manghelo

A. Manolakoglou

E. Paraschos

G. Parthéniadès (Hükumet Tabibi)

C. Philippidès

S. Philippidès (S. Philippidis)

N. Salta

A. Saniko (A. Sanikos)

J. Sideroglou

D. Simos

F. Sotilis

Stronghili
G. Stronghili

C. Vallassidès

S. Vassiliadis (Hükumet Tabibi)

İlk "doktorluk" mesleği vurgusu 1885-1886 yılında 6.baskısı yapılan "Indicateur-Oriental annuare-almanach commerce"de karşılaşılmaktadır (resim.02) (Cervati,1886;443).

(resim.02) "Indicateur-Oriental"in 1885-1886
6. baskısının kapak içi.
(kaynak: SALT Araştırma)

Bu sayıda dört doktor adı verilmektedir: G. Apostolaki, J. Goutta, C. Manghelo ve A. Saniko. İncelediğimiz "L'Indicateur Ottoman"lara göre doktor en uzun doktorluk yapan G. Stronghili olmuştur. G. Stronghili 1891-1922 arası yıllıklara reklam vermiştir.

Okur 1915-1920 arasında "L'Indicateur Ottoman"ın, savaş nedeniyle çıkarılmadığını bilmeli ve bu süreye bu yılları da eklemelidir.

Doktorların 1881-1922 yılları asında basımı yapılan "Indicateur-Oriental"lere göre etkinliklerini aşağıda görmektesiniz (tablo.01).

(tablo.01) 1881-1922 arasında etkinlik gösteren doktorların tablosu.
(kaynak: SALT Araştırma)

.: büyütmek için tabloya basınız :.

2. DİŞÇİLİK (Diş hekimliği)

Bu blogda değineceğimiz "dişçilik" mesleği ise, uzun yıllar boyunca görgüye dayanarak yetişen kimseler tarafından yapılmıştı. Diş çekme, apse açma gibi işlemler babadan oğula, ustadan çırağa geçerek tedavi edilmeye çalışılmıştı. Diş hekimliği genel olarak küçük cerrahi ile uğraşan kimselerin, berberlerin ve ebelerin uhdesinde kalmıştı. XIX. yüzyıldan itibaren dişçilik de disiplin altına alınmaya başladı.

  

1839 yılında Tanzimat fermanı sonrasında devletin düşünce yapısında meydana gelen değişiklik kendisini yeni sağlık sistemi yapılanmasında ve halk sağlığı sorunlarına yönelik çalışmalarda da gösterdi, bu bağlamda dişçilik yapmak için ilgili kişilerden, önceki dönemlere göre daha sistemli bir şekilde, belge istenmeye başlandı. Bu belgeler hastanelerde çalışan dişçilerin yanlarında çalıştırdıkları kimselere verilirdi. Daha sonraları bu belgeyi sağlık müdürlükleri veya mekteb-i tıbbiye-i mülkiyenin cerrahi bölümlerinden tasdik edilmesi şartı koşuldu. 

(resim.03) Dişçi Mektebi olarak kullanılan Menemenli
Mustafa Paşa’nın Kadırga meydanındaki ahşap konağı. Yıl 1893-1897arası.
(kaynak: dishekimligi.istanbul.edu.tr)

"L'Indicateur Ottoman"ların incelenen dönem içinde, Chronis ve J. Chronis'in aynı kişi olduğu varsayımı ile Ayvalık'ta çalışan dişçi (diş hekimi) sayısının yedi olduğu düşünülmektedir. 

Bu dişçilerin soyadları alfabetik sıraya göre şöyledir:

    G. Baxevanellis

    Chronis (J. Chronis)

    A. Lidorikis

    P. Roubigni

    A. Rubin

    P. Rubin

    G. Yiannizariotti

Araştırmamızda 1915-1920 yılları arasında çıkmayan sayılar hariç tutulduğunda; Chronis (J. Chronis)'in 15 yıl, A. Lidorikis'in 6 yıl, G. Baxevanellis'in ve P. Roubigni'nin 5 yıl, kardeş ya da baba oğul olarak değerlendirilen Rubinler ile G. Yiannizariotti'nin ise 2 yıl, Ayvalık'ta "dişçilik" yaptığı bulunmuştur.

1914'ün aynı zamanda "dünya savaşının" başlama yılı olduğunu da anımsamak gerekir.

Aşağıda "dişçilerin" adlarını ve etkin oldukları yılları görmektesiniz (tablo.02).

(tablo.02) 1881-1922 arasında etkinlik gösteren dişçilerin tablosu.
(kaynak: SALT Araştırma)

.: büyütmek için tabloya basınız :.

3. ECZACILIK

Osmanlıda "eczacılık mesleği" de babadan oğula geçen bir iş kolu olarak gelişti. İlk eczane XIX. yüzyılda açıldı. O dönemde ilaçlar, hekim reçetesine göre her bir hasta için özel olarak hazırlanmakta, “müfred ilaçlar” (tek drog içeren ilaçlar) ve “mürekkep ilaçlar” (birden fazla drog içeren ilaçlar) olarak iki grup altında toplanmaktaydı. O dönemde, ilaçların eczanede yapılmaması eczacı için bir ayıp olarak kabul edilmekteydi.

1839 yılında II. Mahmud zamanında, Mekteb-i Tıbbiye-i Adliye-i Şahane’de bir askeri eczacı sınıfı açılmasıyla, eczacılık öğretimine başlanmış, 1867 yılında bir eczacı sınıfı açılmasıyla da sivil eczacılık öğretimine başlanmıştır. 1840 yılında eczacı okulundan mezun olan Ahmed Mustafa Efendi, Osmanlı İmparatorluğu döneminde İstanbul’da öğrenim görerek “eczacılık diploması” alan ilk eczacıdır (----,2014).

(resim.04) Osmanlı İmparatorluğu zamanında bir eczane.
(kaynak: typos-i.gr)

Ayvalık'taki eczanelere ilişkin "çok az bilgi" Ahmet Yorulmaz'ın "Ayvalık'ı gezerken" adlı eserinin tüm baskılarında yer almaktadır:

Bir tanesi zamanın hastahanesi içinde olan, ve çoğu şimdiki manifaturacılar çarşısında bulunan 12 eczahanesi vardı Ayvalık'ın. Biri, depoydu, Paris'ten ilâç ithal eder, civardaki ilçelere de gönderirdi (Nikolaki Mandi Ecza Deposu). Bu eczahanelerin en sonraları ünlenmişi Dr. Gouta'nın eczahanesiydi, Niyazi Üke işletti; şimdi bir elbise temizleyicisi var orada.(Yorulmaz:1977:28;1983:41; 1991:40;1994:50;1998:50) [1] (resim.05)

Ancak yaptığımız çalışmada Ahmet Yorulmaz'ın andığı adlar ile karşılaşılmamıştır.

İncelenen dönem içinde: E. Chiotopoulo ve Hiotopoulos, Depasta ve N. Depasta, P. Mandjounis ve P. Matzouni, Parasko ve G. Parasko, C. Strogyli ve C. Strogyli ve Ort. ile Triandafilidès, I. Triandaphylidès ve J. Triandaphylidès "tekleştirilmiş"tir. Bu anlamda Ayvalık'ta çalışan eczane  sayısı onbeş olduğu düşünülmektedir. 

"L'Indicateur Ottoman"ların incelenen dönem içinde Ayvalık'ta çalışan eczacıların soyadları alfabetik sıraya göre şöyledir:

L. Baïris
E. Chiotopoulo (Hiotopoulos)

Depasta (N. Depasta)
D. Kyriacopoulos
P. Mandjounis (P. Matzouni)
G. Pappadopoulos
Parasko (G. Parasko)
S. Polidas
N. Piménidès
E. Samardji
J. Sardeliş
P. Slatoglou
C. Strogyli (C. Strogyli ve Ort.)
Triandafilidès (I. Triandaphylidès ve J. Triandaphylidès)
Z. Zafireli

Araştırmamızda eczacı G. Pappadopoulos'un en uzun süre çalışan eczacı olduğu anlaşılmaktadır. "L'Indicateur Ottoman" 1881-1922 yılları arasında basımı yapılan sayıları üzerinde yapılan araştırmaya göre, Pappadopoulos mesleğini 1893-1922 yılları arasında sürdürmüştür.

Aşağıda "eczacıların" adlarını ve etkin oldukları yılları görmektesiniz (tablo.03).

(tablo.03) 1881-1922 arasında etkinlik gösteren eczacıların tablosu.
(kaynak: SALT Araştırma)

.: büyütmek için tabloya basınız :.

Bir sonraki bölümde, 1881-1922 yılları arasında Ayvalık'ta mesleki faaliyet gösteren "zeytinci", "sıkımcı", "zeytinyağcı" ve "sabuncuları" ele alacağız.

DİPNOTLAR

[1] Ahmet Yorulmaz'ın "Ayvalık'ı gezerken" adlı eserinin 6. baskısında bu paragraf şöyle geliştirlmiştir:

Bir tanesi zamanın hastahanesi içinde olan ve çoğu şimdiki manifaturacılar (bir adı da Muradiye) çarşısında bulunan 12 eczanesi vardı Ayvalık'ın. Biri depoydu. Paris'ten ilaç ithal eder, civardaki ilçelere de gönderirdi (Nikolaki Mandi, ecza deposu). Bu eczanelerin en ünlüsü Dr. Gouta'nın eczanesiydi, sonraları Niyazi Üke işletti, şimdi de bir elbise temizleyicisi var orada. Osmanlı-Rum döneminde Ayvalık eczacılığı paragrafımızı kapatmadan önce, eczane yapı mimarlığının bir ayrıcalıklısı, yine eczane olarak yaşamını sürdürüyor; içteki düzenlemelere karşın, yine de özelliğini koruyor 23.

---

23 Talatpaşa Caddesi, sağ kolda, Sefa Caddesi köşesindeki "Tayanç Eczanesi". (Yorulmaz:2000:50)

Aynı eserin 7, 8, 9 ve 10. baskılarında "dipnot numarası ve kısmen metin" değişmiştir:

5 Talatpaşa cd. sağ kolda, Sefa cd. köşesimdeki "Tayanç Eczanesi". (Yorulmaz:2004:66;2005:66;2008:65;2011:65)

---

KAYNAKÇA

----, -. (2014).

Eczacılık tarihi, Ankara : Ankara Üniversitesi Açık Ders Malzemeleri. 

Ekinci, E.B. (2017).

İSTANBUL TIBBİYE MEKTEBİ, AVRUPA İLE BOY ÖLÇÜŞÜYOR, 11 Eylül 2017.

son erişim tarihi: 17 Mayıs 2024.

Köksal, H.K. (2022.a).

Doktor Zambakos Paşa'nın Ayvalık'taki cüzzam araştırmaları, 2 Mayıs 2022.

son erişim tarihi: 17 Mayıs 2024.

Köksal, H.K. (2022.b).

ŞERAFETTİN MAĞMUMÎ'nin AYVALIK ve CUNDA GÖZLEMLERİ (1894), 4 Kasım 2022.

son erişim tarihi: 17 Mayıs 2024.

Sarı, N. (2015).

İstanbul’da tıp eğitimi ve ilgili kuruluşlar, Antik Çağ'dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi Ansiklopedisi, c. 9, ss.118-138, İstanbul : İstanbul BB.

Yorulmaz, A. (1977).

Ayvalık'ı gezerken : tüm konular-haritalar, 1.b., İstanbul : Geylan Yayınları.

Yorulmaz, A. (1983).

Ayvalık'ı gezerken : genişletilmiş ikinci baskı, with English text, İstanbul: Geylan Yayınları.

Yorulmaz, A. (1991).

Ayvalık'ı gezerken : geliştirilmiş 3. basım, İstanbul: Geylan Yayınları.

Yorulmaz, A. (1994).

Ayvalık'ı gezerken : geliştirilmiş 4. Basım, Ayvalık: Geylan Kitabevi.

Yorulmaz, A. (1998).

Ayvalık'ı gezerken : geliştirilmiş 5. basım, İstanbul: Geylan Kitabevi.

Yorulmaz, A. (2000).

Ayvalık'ı gezerken : 6 “Cunda” konusunda bilmek istediğiniz her şey, İzmir: 

Geylan Kitabevi.

Yorulmaz, A. (2004).

Ayvalık'ı gezerken, İstanbul: Dünya Yayıncılık.

Yorulmaz, A. (2005).

Ayvalık'ı gezerken, İstanbul: Dünya Yayıncılık.

Yorulmaz, A. (2008).

Ayvalık'ı gezerken : geçmişi ve şimdiki zamanıyla…, İstanbul: Remzi Kitabevi.

Yorulmaz, A. (2011).

Ayvalık'ı gezerken : geçmişi ve şimdiki zamanıyla…, İstanbul: Remzi Kitabevi.