ŞARK TICARET YILLIKLARINDAKİ AYVALIK KONSOLOSLUKLARI

(resim.01) SALT Araştırma'daki Annuaire Oriental
ciltleri (fotoğraf: Hayri Kaan Köksal, 2021)

Hep üzerinde durduğum gibi Ayvalık'ın "gerçek tarihinin" yeniden yazılması gerekiyor. 

Bu "tarih yazımı" sırasında resmi belgeler incelendiği gibi “gayrı resmi belgeler”inde incelenmesi gerekir. Özellikle yerel tarih araştırmacısının "gayrı resmi belgeler" üzerinde çalışması çok önemlidir. Bir "yerel gazete koleksiyonu" (Köksal.2023) veya üzerinde uzun süre çalıştığım "şark ticaret yıllıkları" bu tür belgelerdir (Köksal,2022.a;  Köksal,2022.b;Köksal,2022.c;Köksal,2017).

Ayvalık, 1880 yılındaki ilk baskıdan itibaren, şark ticaret yıllıklarının tümünde yer almıştır. Bu çalışma; 1881-1922 yılları arasında yayımlanmış şark ticaret yıllıklarının, 32 baskısından 24'ünün sayfalarında yer alan, Ayvalık ve yakın çevresi bilgilerinden oluşturulmuştur. Çalışmada kullanılan, şark ticaret yıllıklarındaki bilgilerin bir kısmı, Devlet Arşivleri Başkanlığı'ndaki “resmi belgeler” ile tahkik edilmiştir.

Şark ticaret yıllıkları üzerinde yapılan bu çalışmaya göre, 1881-1922 yılları arasında Ayvalık'ta, 8 konsolosluk açılmış ve burada 19 konsolos veya konsolos yardımcısı görev almıştır [1] (Köksal,2022.a:166-169). 

1. ŞARK TİCARET YILLIKLARININ TARİHÇESİ

Gündelik konuşmalara şark ticaret yıllıkları olarak geçen, Osmanlı ticaret listelerinin ilki; 1868 yılında Raphaël César Cervati ve N. C. Sargologo tarafından İstanbul Pagano Matbaası'nda 230 sayfa olarak, Osmanlıca/Fransızca basılan, "L’indicateur constantinopolitain: guide commercial, 1868-69" adlı almanaktır (resim.02).

(resim.02) L’indicateur constantinopolitain:
guide commercial, 1868-69 iç kapağı .
(kaynak: SALT Araştırma)

Yıllık, “Doğunun başkenti” olarak tanımladıkları İstanbul'da (Cervati,1868;[2]) ticaret yapan; banker, tüccar, esnaf ve zanaatkarları, iş kollarına göre hazırlanan listeler ile okurlarına sunmuştu. Osmanlı Devleti'nde ilk kez hazırlanan bu ticaret yıllığı, 1870 yılında S. Hisarlıyan ve A. Maviyan tarafından Ermeni harfleriyle Türkçe olarak, "Tarif-i Darüsseade rehnüma-yı ticaret" adıyla tekrar basıldı (20xx.b; Beşiryan,2004; Ulugün,2017:1818). 

Bu yıllığın basımından 12 yıl sonra, 1880'de, Raphaël Cesar Cervati, hem Avrupa'dan hem de ülke içinden ilanlar toplayarak yeni bir girişime kalkıştı (Curga,2014:13). Girişim kısa sürede, ülkede yayımlanmış en iyi salnâmelerle yarışabilen, vazgeçilmez bir eser haline geldi (Strauss,1999). O yıl, Raphaël César Cervati ve Denis Fatzea: “ticaret yıllığı yayıncılığı, temsilcilik, komisyonculuk, tahsilat, ticari danışmanlık ve reklamcılık” hizmetleri vermek üzere, İstanbul Galata Gümrüğü'nün yakınındaki Ada Han'da, Cervati Frères & D. Fatzea adlı şirketi kurdular (20xx.a). 

Şirket aynı yıl L'Indicateur Ottoman adıyla ticaret yıllığını yayımlamaya başladı. Cervati biraderler ve Fatzea firması topladıkları yerli ve yabancı ilanlarla reklam acenteliğini bir sistematiğe göre yapılmasında öncülük yapmışlardır (Amirak,2020:25). Bu, Osmanlı Devleti'nde kurulan ilk reklam kurumu oldu (Curga,2014:13).

Osmanlı coğrafyasının tümünü kapsayacak içerikle yayımlanması hedeflenen şark ticaret yıllığının 1880 yılındaki ilk baskısında, Cervati Frères & D. Fatzea şirketi bu alanda ilk olmanın tüm zorluklarını doyasıya yaşamıştır. Yayımcılar, adres toplama çabalarının çoğu zaman karşılıksız kalışını “kamuoyuna” şöyle duyururlar: 

“Bugün kamuoyuna sunduğumuz eser, hatırı sayılır sayıda adres ve bilgi içermesine rağmen tam olmaktan uzaktır. Ancak, bu yayındaki eksiklikleri bizim gayret eksikliğimize bağlanmayacağından eminiz, çıkarılan engellere karşı hep savaş verdik ve çoğu zamanda üstesinden geldik. Ancak, bu esere tamamen uzak kalmak isteyenlerin ayrılıkçı tavırlarına karşı ne yapabilirdik?” (Cervati,1880:[5]) (Tercümeler tarafımca yapılmıştır.).

2. ŞARK TİCARET YILLIKLARINDAKİ BİLGİLER IŞIĞINDA 

AYVALIK'ta AÇILAN KONSOLOSLUKLAR

Yıllıklar üzerinden takip edebildiğimiz en düzenli bilgi, Ayvalık'taki konsolosluklar ve burada görev yapan konsoloslarla ilgili bölümlerdir. Burada verilen bilgilere göre Ayvalık'ta, 1881-1922 yılları arasında geçen yaklaşık 40 yıl içinde, 8 konsolosluk açılmıştır [3]. 

İncelediğimiz en eski yıllık olan 1881 yılı baskısında, Ayvalık'ta; Avustuya-Macaristan, Hollanda, Büyük Biritanya, İsveç-Norveç, İtalya ve Yunanistan olmak üzere toplam 6 konsolosluk bulunmaktadır [4]. Yıllıklara göre, 1885-1896 arasında İran ve 1885-1922 yılları arasında da Fransa konsolosluğu hizmet vermiştir. Yıllıklar üzerinden yaptığımız okumalara göre ele alınan dönem içinde, Ayvalık'ta değişik tabiyetlerden toplam 19 kişi konsolos ve konsolos vekili olarak görev yapmışlardır.

1881-1922 yılları arasında açılan konsolosluklar ve buralarda görev yapan kişiler özelinde hazırlanan liste şöyledir (tablo.01): 

AVUSTURYA-MACARİSTAN (Konsolos vekili) 

1881-1890 S. Sevasto [5]

1912-1922 N.P. Sapoundjoglou [6]

BÜYÜK BİRİTANYA (Konsolos vekili) 

1881-1883 G. Petala [7]

1889-1922 E. Eliopoulos [8]

FRANSA (Konsolos vekili) 

1885-1922 N.P. Sapoundjoglou 

HOLLANDA (Konsolos vekili) 

1881-1883 S. Simiriotti 

İRAN (Konsolos) 

1885-1890 Mirza İsa Bey [9]

1891-1896 G.D. Sevasto [10]

İSVEÇ VE NORVEÇ (Konsolos vekili) 

1881-1883 P. Marato 

1891-1896 G.D. Sevasto 

İTALYA (Konsolos vekili) 

1881-1886 H. Prève [11]

1887-1890 G.D. Sevasto 

1891-1896 G. Zamboni [12] 

1909-1922 E.G. Goutta [13]

YUNANİSTAN (Konsolos vekili)

1881-1884 P. Venizelos
1885-1890 Dacicas
1891-1896 M. Parissis
1901-1904 C. Tarsis
1909-1911 J. Iossif
1912 M. Sigouros
1913-1914 A.D. Pappadakis
1921-1922 Tserepis

(tablo.01)1881-1922 arasında görev alan konsolos ve yardımcıları.
(kaynak: Hayri Kaan Köksal,2022)

.: büyütmek için tabloya basınız :.

Bu blog, 2022 yılında sayın Doç.Dr. Berrin Akın Akbüber'in editörlüğününde Ayvalık Belediyesi tarafından çıkarılan yayının, "Şark ticaret yıllıklarındaki bilgiler ışığında Ayvalık ve yakın çevresi (1881-1922)" bölümünden derlenmiştir (Köksal,2022.a).

---

DİPNOTLAR

[1] Bu çalışmada, 1880-1922 yılları arasında yayımlanan 24 adet basımdan yararlanıldı. Bu basımlar: 1880:1.b (yıl:baskı), 1881:2.b, 1883:4.b, 1885/1886:6.b, 1888:8.b, 1889/1890:9.b, 1891:10.b, 1892/1893:11.b, 1893/1894:12.b, 1894:12 ek.b, 1895:13.b, 1896/1897:14.b, 1898:15.b, 1900:16.b, 1901:17.b, 1902:18.b, 1903:19.b, 1904:20.b, 1909:25.b, 1912:28.b, 1913:29.b, 1914:30.b, 1921:31.b ve 1922:32.b yıllıklardır.

[2] Devlet Arşivleri Başkanlığı DAB. 28 Nisan 1903 tarih ve HR.TH../282/84 numaralı belgeye göre: “Maarif Nezareti'ne muayene için gönderilen Annuaire Orientale (Şark Salnamesi) adlı yllık mecmuanın incelenmekte olması hasebiyle sahibi İngiliz tebeasından Mr.Cervati'nin arzuhali gereği Sefaret'e cevap verildiği”. Yine aynı konuda; DAB. 30 Muharrem 1321 (28 Nisan 1903) tarih ve MF.MKT./701/9 numaralı belgeye göre: “Basım ve yayımına ruhsat istenen Annuair Oriental adlı salnamenin nüshaları zamanında gönderilmediği için muayenesi ile ilgili meydana gelen gecikmeden eser sahibi İngiltere tebasından Cervati'nin sorumlu olduğunun Hariciye Nezareti'ne bildirildiği“ (abç)

[3] Arşiv belgelerine göre, yıllıklarda adı geçmeyen iki konsolosluğun daha olduğunu söyleyebiliriz. Bunlardan ilki; DAB. 26 Şevval 1285 (9 Şubat 1869) ve HR.MKT./643-21 numaralı belgeye göre 1869 yılında Amerika Hükümet-i  Müctemiası (Amerika Birleşik Devletleri), Ayvalık konsolos adayı olarak Atnaşyadis adlı bir kişiyi tayin etmiştir. DAB. 11 Rabiulevvel 1311 (22 Eylül 1893) tarih ve BEO/280-20933 numaralı belgeye göre ise; Rusya, 1903 yılında “Ayvalık Kazası Meclis-i İdaresi azasından Dimitri Atnaş Gonata Efendi”yi Ayvalık konsolos vekili olarak tayin etmiştir. Ancak Osmanlı yönetimi bu tayini kabul etmemiştir.

[4] Arşiv belgelerinden yola çıkarak, Ayvalık'ta 1881 yılından önce de konsolos veya konsolos vekillerinin görev yaptığını öğrenmekteyiz. Örneğin: DAB. 4 Safer 1261 (12 Şubat 1845) tarih ve HR.MKT./8-64 numaralı belgeye göre: “Ayvalık kazasında Yunan Devleti Konsolosluğu'nu icra eden İspiridon'un yerine Hariton (Papazoğlu)” atanmıştır. Ayrıca, DAB. 26 Cemazeyilahir 1280 (8 Aralık 1863) tarih ve MVL/662-86 numaralı belgeye göre: Ayvalık'taki İngiliz Konsolosu Sinyör Fila Marako aynı zamanda “sahilde kurduğu ve usul-i cedide (yeni uygulamalar) gereğince zabt olunan memlaha (tuzla) arazisine” sahipti. DAB. 10 Şaban 1290 (3 Ekim 1873) tarih ve HR.MKT./804 70 numaralı belgeye göre ise: “Ayvalık Felemenk (Hollanda) Konsolos Vekili Espiridon” adında bir kişidir.

[5] Arşivleride bulunan DAB. 9 Şaban 1279 (19 Şubat 1863) tarih ve HR.MKT./427-58 numaralı belgede adı: “İstafaki Sivasto, tüccar (İngiliz)” olarak geçen kişi S. Sevasto olmalıdır. 

[6] Fransız konsolos vekilliğini de üstelenen, Avusturya-Macaristan konsolos vekili Nikola Panayotaki Sapoundjoglou; DAB. 19 Cemazeyilevvel 1279 (12 Kasım 1862) tarih ve MVL./642-1 ile DAB. 25 Zilhice 1279 (13 Haziran 1863) tarih ve HR.MKT./439-84 numaralı belgelere göre 1862-1863 yıllarında Fransa Konsolos tercümanı, 1873 yılında ise Bursa Fransa Konsolos vekilidir. DAB. 20 Eylül 1871 tarih ve HR.TH../9-75 numaralı ve DAB. 12 Şevval 1290 (3 Aralık 1873) tarih ve HR.MKT./810-98 numaralı belgelere göre 1871-1874 yıllarında Ayvalık'ta zeytinyağı üreticiliği yapmış ve bu faaliyeti sırasında oluşan revgan-ı zeyt aşarını zamanında ödememiştir. DAB. 13 Aralık 1879 tarih ve HR.SYS./1922-33 numaralı belgede, Ayvalık, Fransa eski konsolosu Mihalopoulos'un yaptığı bir usulsüzlük üzerine onun yerine Sapoundjoglou görevlendirilmiştir. DAB. 24 Kasım 1912 tarih ve HR.SYS./2045-5 numaralı belgeye göre “Sabuncuoğlu Nikolaki'nin uygunsuz hareketleri” dikkat çekmeye başlamıştır. Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz.: Efiloğlu,2007.

[7] Büyük Biritanya konsolos vekilinin adı, yıllıkların 1881 basımında C.Petalla, 1883 basımında ise G.Pettala olarak yazılmıştır. David Wilson'un oluşturduğu listeden yola çıkarak konsolos vekilinin, 1816 yılından itibaren Giacomo Petala Marato olduğunu söyleyebiliriz. Bu anlamda, çalışmada konsolos vekilinin adı G. Petala olarak kabul edilmiştir. (Wilson, 2011:13) Ayrıca yine aynı belgeye göre Petala, ölüm tarihi olan 1887 yılından önce bir süre de İsveç-Norveç konsolos vekili olarak görev yapmıştır. Bu belgeye göre: “Petala'nın vefatıyla yerine Rusya Devleti vatandaşı Mösyö Jorj Lukas Emira'nın memuriyetin(in)” onaylanması istenmektedir. Bu anlamda Giacomo Petala Marato, yıllıkların 1881-1883 arası baskılarında G.Pettala adıyla Büyük Biritanya, P. Marato adıyla da İsveç-Norveç konsolos vekili olarak belirtilmiştir. 

[8] G. Petala'dan sonra görevine başlayan İngiltere konsolos vekilinin adı, 1889-1896 yılları arasındaki nüshalarda A.Z.Eliopoulo, 1909 nüshasında Th.E.Eliopoulo ve 1912-1922 arasındaki nüshalarda ise E.A.Eliapoulo olarak geçmektedir. Bu karmaşa Devlet Arşivlerindeki transkripsiyonlarda da gözlenmektedir: Epublin, Apolop, Alyopolo, İlpovili, Elboplun, İlyopin,... Bu karışıklığın çözümü için internet okumaları yapılırken, yurtdışındaki bir müzayede salonunun sattığı bir belgede konsolos vekilinin imzası ile hazırlanmış 1909 yılına ait bir belge ile karşılaşılmıştır. Bu belge konuya açıklık getirniştir: Elias Eliopoulos.

[9] Arşivde, Ayvalık'taki günlerine dair belge bulunmayan Mirza İsa Bey, DAB. 28 Rebiulevvel 1289 (5 Haziran 1872) tarih ve HR.MKT./747-47 numaralı belgeye göre, Ayvalık'a gelmeden önce “Adana ve Tarsus Şehbender Vekili” dir.  DAB. 18 Cemazeyilahir 1295 (19 Haziran 1878) tarih ve İ..HR../277-16893 numaralı belegeye göre ise “İran tebasının işlerini görmek üzere Mirza İsa Bey'in Selanik'e şehbender vekili olarak tayin” edilmiştir. 

[10] Yıllıkların 1885-1903 arası basımlarının “fahri temscilcisi” olan Georges Dimitrios Sevasto, değişik baskılardaki bilgilere göre Ayvalık'ta zeytinyağı, sabun, meşe palamutu ticareti yapmıştır ve 1845'te kurulan bir bankacılık, sigortacılık ve komisyonculuk şirketinin de sahibidir. Şirket aynı zamanda Royal Sigorta'nın ve Hellespont adlı buharlı vapur şirketinin de acentesidir.

[11] DAB. 12 Şaban 1292 (13 Eylül 1875) tarih ve HR.MKT./890-76 numaralı belgede Prève, Ayvalık İtalya Konsolosu olarak belirtilmiştir. 

[12] DAB. 7 Aralık 1895 tarih ve HR.TH../166-106 numaralı belgeye göre: “Ayvalık kazası Aya Dimitiri Mahallesi'nden Osmanlı tebaalı Panaki Atanaşyadi oğlu Ataki ile Ayvalık'ta mukim İtalya tebaasından Konsolos Vekili Mösyö Jozef Zabovani'nin birbirini darp davasıyla ilgili evrakın Hariciye Nezareti'ne gönderildiği.” 

[13] 1909-1922 yılları arasında İtalya devleti konsolos vekili olarak görev yapan, doktor E. Giovanni Goutta'nın Ayvalık'a gelişi ve ailesiyle birlikte dramatik biçimde ölümleri hakkında arşivlerde çok sayıda belge bulunmaktadır.

---

KAYNAKÇA

Amirak, B. (2020)

Reklamda stratejik planlamanın yaratıcı süreçteki rolü: “stratejik planlama-yaratıcı süreç ilişkisi üzerine bir inceleme”. (Tez No.:618624) [Doktora Tezi, Ege Üniversitesi].

Cervati, R.C. (1868).

L’indicateur constantinopolitain : guide commercial, 1868-69. Constantinopolis : G.B.Pagano Matbaası.

Curga, S. (2014)

Televizyon dizilerinde gizli reklam uygulamaları. (Tez No.:355879) [Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Kültür Üniversitesi].

Strauss, J. (1999)

Le livre français d'Istanbul (1730-1908). Revue des mondes musulmans et de la Méditerranée, -(87-88), 277-301.

Köksal. H.K. (2023).

AYVALIK GAZETESİ'nin SARARMIŞ YAPRAKLARI İLE GEÇEN DÖRT AY, 21 Temmuz 2023.

son erişim tarihi: 15 Mayıs 2024.

Köksal. H.K. (2022.a).

Şark ticaret yıllıklarındaki bilgiler ışığında Ayvalık ve yakın çevresi (1881-1922), sf:151-187, Ayvalık tarihi üzerine : akademik çalışmalar seçkisi, (yay. haz.) Berrin Akın Akbüber, Ayvalık: Ayvalık Belediyesi Kültür Yayınları.

Köksal. H.K. (2022.b).

AYVALIK'ta FAALİYET GÖSTERMİŞ ECNEBİ SİGORTA ŞİRKETLERİ, 19 Şubat 2022.

son erişim tarihi: 15 Mayıs 2024.

Köksal. H.K. (2022.c).

"şark ticaret yıllıkları" İÇİN BİR TARİHÇE YAZMA DENEMESİ, 22 Şubat 2022.

son erişim tarihi: 15 Mayıs 2024.

Köksal. H.K. (2017).

ŞARK YILLIKLARI'nda XIX. YÜZYILIN AYVALIK ve YAKIN ÇEVRESİ, 7 Mart 2022.

son erişim tarihi: 15 Mayıs 2024.

Ulugün, F.Y. (2017)

1891 şark ticaret yıllığında “İzmit Sancağı” üzerine... (Ed.) Selvi, H. vd, Kocaeli : Kocaeli B.B. Uluslararası Gazi Süleyman Paşa ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu, c.3,1817-1861.