Ακαδημία Κυδωνιών / AYVALIK AKADEMİSİ

GİRİŞ ya da
ışıklar içinde uyu, Mehmet A'bi...

Bu yazıya başlarken, bir anda;1994 yılında, Mimarlar Odası Ankara Şubesi sekreter üyesi görevimin ilk yıllarında, tüm mimarlık öğrenimim boyunca “konut ideolojisi” üzerine yazdığı yazılarını okuduğum, tarifsiz bir arzu ile kendisiyle tanışmak istediğim, ama ancak mimar olduktan sonra tanışabilme olanağını bulduğum ve çok büyük bir nezaket göstererek bizimle birlikte çalışmayı kabul eden, benim gerçek öğretmenim Mehmet ADAM ile geçen “o” anıyı anımsadım.

Ben o güzel insana, “A'bi bizimle birlikte çalış lütfen” diye ısrar ettikçe O, “Kaancığım “yeniden” Ayvalık Akademisi oluşturmak için bir grup arkadaşla beraber olacağım. Mümkün değil!” diye direndiği o günü anımsadım... Ve geldi buralara o zarif insan... Umut beslediği, emek verdiği o çaba uçtu gitti bu kentten o vakitlerde ve sanırım -yanlış da anımsayabilirim ama- sonra o gruptan kalanlar Gümüşlük Akademisini oluşturdular... Hı...! Tabi Mehmet A'bi döndü yıllar sonra Ankara'ya ve 1996-1998 yılları arasında bize, onunla birlikte çalışma onurunu verdi, Ankara Mamak'ta, Göynük'te, Cumalıkızık'ta, Safranbolu'da ve Van'da...

Şimdi... Ne alakası var, Ayvalık Akademisi ile Mehmet ADAM? dediğinizi duyar gibiyim. Bende akademi üzerine "merakı" başlatan sohbetti yukarıda yazdığım anekdot. O günden bu yana, ancak işlerimden arta kalan zamanlarda bu akademiyi anlamaya çalıştım hep. Arkadaşlarımla akademi konusunda konuşurken, kimileri “basit bir liseye” indirgiyor kimileri de sanki karşımızda onüçüncü yüzyılın “Universitas magistrum et scholarium”u duruyor gibi abartıyordu bilgilerini paylaşırken benimle. Kimileri “bugün Yunanistan varsa bu akademiden dolayıdır” diyerek şoven öfkeleriyle çıkış yaparken, kimileri ise skolastik eğitime meydan okuyan bir okuldu vurgusunu yapıyordu bu mekan için.

Peki hangisi doğruydu? Bunca geçen yıl ardından bugün, bu yazıyı tasarlamak için Halk Eğitim Merkezi bahçesindeki Seramik sınıfı önünde duran, kırık piknik masasına oturup, bize kalan “bakiye binaya” bakarken diyorum ki; “kim akademi için -tabi kafa yorarak- bir şey söylemişse hepsi doğru”imiş. Birazdan yazmaya başlayacağım ikiyüz yıllık öyküyü okuduğunuzda sanırım siz de bana katılacaksınız.

Halk Eğitim Merkezi bahçesinden (ki kanaatim bu alan da Akademi
alanının bir bölümüydü) Akademi'den "bakiye" kalan binaya bakış

Cumhuriyet Caddesi'nden Halk Eğitim Merkezine çıkış merdiveni.
Duvardaki sarmısak taşı blokları arasındaki 3-4 kat yatay seramik
derz uygulaması Ayvalık'ta çok sık karşılaşılmasa da, Taxiarchis
Kilisesi ile bir iki bina da uygulanmıştır.

***

1800 yılında açılan Ayvalık Akademisi'nin kurulması kararı; iki yıl önce, Ioannes Demetrakellis [1]'in 1791 yılındaki ölümü öncesinde başlayan ve “aristokratlar” ile “burjuva-tüccar” sınıfları arasında yaklaşık dokuz yıl süren anlaşmazlıkların hafiflediği, 1798 yılında verilmişti.

O sene yapılan iki aşamalı seçimlere katılan ve aristokratlar çevresinden komisyona giren; Grigorios Saraphis'in amcası K. Chatzi (Χατζή = Hacı) Diamantis ve Chatzi Paraskevas Saltellis, gerilen toplumsal ilişkilerin normalleşmesi için başlatılan çalışmalara hız verdi. Bu çalışmalardan bir tanesi de, Ayvalık toplumunun eğitim ihtiyaçlarının karşılanması amacıyla, ilköğretim okullarında eğitim verecek öğretmenleri yetiştirmek için bir akademinin kurulması çabasıydı.

Bu okulu oluşturmak için alınan karardan hemen sonra, uygun bir binanın yapılabilmesi için gerekli olan arsanın arayışına başlandı. Sonunda, şehrin sahil kesiminde, Agios Dimitrios (Άγιος Δημήτριος) kilise cemaatinin bulunduğu alandaki Ano Synoikia (Άνω Συνοικία = Yukarı Mahalle)'daki bir arsayı, sahipleri Chatzi Athanasios Chatzigeorgiou ve Chatzi Athanasios Chatzikambouris komisyona bağışladı. Binanın yapım giderlerinin [2] ve hizmete açılması ardından gerekli masraflarının karşılanması için de bir kaynak oluşturuldu.

Sakkaris'e göre bu kaynağın gelirleri şöyleydi :

a.) 20.000 kuruş tutarında liman tesislerinin inşası için sağlanan fonlardan kalanlar,

b.) Her biri 1.000 kuruş değerinde olan nominal bonoları alarak yapılan gönüllü katkılar, (borçlulara yıllık %10 faiz ödendi)
c.) Yemek parası ve zengin öğrencilerden öğrenim ücreti ile
d.) Diğer bağışlar [3].

Binanın inşaatı üç yıl sürdü. Bina bittiğinde; 140 ft (42,67 mt) x 90 ft (27,43 mt) boyutlarında, uzun kenarı denize paralel dikdörtgen, iki katlı ve revaklarla çevrilmiş avlu bahçesi bulunmaktaydı. Zemin kat mutfak ve depolama alanlarından, birinci kat ise doğa bilimleri laboratuvarı, kütüphane, sınıflar ve öğrenci odalarından oluşuyordu.

Bina hakkındaki bilgileri, 1818 yılında Ayvalık'a gelen misyoner William Jowet'ın kaleminden okuyalım [4]: “ ... Büyük bir dikdörtgen yapı olan akademinin (college) çevresini dolaştığımda, benim adımlarımla uzunluğu elli dört adım ve genişliği otuz dört adım idi: 140 feet uzunluğunda ve 90 feet de genişliğinde olduğunu söyleyebiliriz. Binanın üç tarafı daha çok yabancı yerlerden gelen öğrencilerin kaldığı küçük odalar ile çevrilidir. Orada yüz kadar yabancı öğrenci bulunmakta ve ayrıca kasabalı olan yüz civarında kişi de. Odaların sayısı 72 kadardır. Yabancı öğrenciler kullandıkları bu yerler ve dersler için hiç bir ödeme yapmamaktadırlar. Onlar sadece yemek, giyecek ve kitaplar için para ödemektedirler. Okul iki katlı. Üst katta derslerin verildiği geniş bir dairesel oda ile ayrıca yardımcı öğretmenin (third master) ve daha kıdemsiz öğretmenlerin ders verdikleri büyükçe dikdörtgen bir oda var. Bu dikdörtgen binanın ortasında, bir bitki bahçesi ile iki veya üç yetişkin badem ağacı var. Üniversitenin bir tarafını ise deniz yıkar. ...”

Akademi açıldıktan sonra başta İzmir ve Sakız olmak üzere tüm yakın bölgelerden öğrenci çekmeye başladı. Öğrencileri arasında; Samuil Kyprios, Grigorios Roidis, Theoklitos Pharmakidis, Grigorios Gennadios, Panagis Rodios ve Typaldos'un da bulunduğu okulda, Veniamin Lesvios, Theophilos Kairis, Neophytos Symaios, Frantzeskos, Efstratios Petrou, Neophytos Phasoularis gibi dönemin ünlü aydınları da öğretmenlik yaptı.

Akademinin öncü görünümü, Veniamin Lesvios [5] ve Theophilos Kairis [6] gibi Yunan Aydınlanma hareketinin [7] önemli temsilcileri tarafından geliştirilen öğretim metodlarından ama aynı zamanda monitorial sistem ve Yunanca matbaasının kurulması gibi diğer yenilikleri de uygulamasından kaynaklanıyordu. Akademi'nin yönetimini de devralan Veniamin Lesvios'un çığır açan eğitim metodu, okulun şöhretinin iyice genişlemesine neden olurken aynı zamanda, okul çalışmalarından rahatsızlık duyan aydınlanma karşıtlarının düşmanca tepkilerini de kısa sürede üzerine çekti.

Veniamin, Avrupa'daki eğitimi sırasında aydınlanmacı fikirleri tanıyıp benimsedi. Dönüşünde monitorial öğretim sisteminin bileşenleri olan ve bir bölümünü arkadaşı Adamantios Korais [8]'in temin ettiği haritalar, deney setleri gibi yardımcı ders araçlarını da kullanması, modası geçmiş geleneksel skolastik düşüncenin Akademi müfredatından çıkarılarak, doğa felsefesi (fizik ve matematik) gibi yeniliklerin eklenmesi heyecan vericiydi. Onun ısrarlı çabaları sonucunda, yurt dışından ve özellikle Fransız Didot yayınevi tarafından basımı yapılan kitapların bağışı ile Anadolu'nun en zengin kütüphanesi oluşturuldu. Okulda; prizmalar, aynalar, teleskop, eğitim araç gereç ve haritaları ile donatılan fizik bilimleri laboratuarının oluşturulması ve çalıştırılması da Veniamin'in azminin sonucunda oldu. Akademide, Grigorios Saraphis Yunanca öğretirken, Veniamin Lesvios; fizik, matematik, metafizik ve ahlak derslerini veriyordu.

Tüm yukarıda anlatılanların sonucunda bir öğretmen ve okul yöneticisi olarak Veniamin'e öğrencileri çok büyük saygı duyuyorlar, onu ve fikirlerini kendileri için örnek alıyorlardı. Gelişimlerindeki katkısını ve otoritesine duydukları saygıyı ifade eden kapsamlı belgeler bulunmaktadır. Akademi bir süre sonra Ellinomouseion (ελληνομουσείον = Yunanevi?) ve Veniamin Okulu olarak da anılmaya başladı.

Veniamin'in itibarı arttıkça, Sakız, Patmos gibi Ege'nin çeşitli önemli okullarından peşpeşe davetler gelmeye başladı ancak, çalışmalarına olanak sağlayan Ayvalık toplumuna olan gönül borcu nedeniyle bu davetleri 1812 yılna kadar hep geri çevirdi. Okulun bu kimliği, Veniamin'in istifası ardından onun yerine geçen aydınlanmacı-laik eğitimci Theophilos Kairis tarafından da devam ettirildi.

Okul, öğrencilerince sürdürülen politik çalışmalar bağlamında incelendiğinde de, Yunan “milliyetçiliğinin gelişimi” konusunda benzersiz örnekler içerir. Örneğin; 1816 yılında, klasik geçmişle güçlü bağlar kurmak ve Antik Yunan medeniyetinin sürekliliğini vurgulamak isteyen öğrenciler, Akademi'de modern Yunanca konuşmayı bırakarak antik Yunanca konuşmaya karar verdiler [9]. Bu karar sonrasında öğrenciler, Anadolu'nun Yunanca konuşulan bölgelerinde yaygın olan geleneksel adlar ile isimlerini değiştirmeye başladılar [10]. Öğrenciler heyecanla, bazen de Osmanlı idaresinin bu faaliyetleri devrimci olarak değerlendirebileceği için gizlice, okulun salonlarında antik Yunan trajedilerine dayalı tiyatro gösterileri yapmaya başladılar.

Yine aynı yıllarda kurulan matbaayı da bu bağlamda ele almak gerekir. Konstantinos Tombras, Paris'deki Didot Firmasına giderek matbaacılık sanatını öğrendi ve Yunan fontları ile hazırlanmış bir hurufat takımıyla birlikte matbaayı Ayvalık'a getirdi. 1819 yılında, Saraphis'in teşviki ve Chatzi Paraskevas Saltellis'in oğullarının mali desteği alınarak Ayvalık'ta Akademiye bağlı matbaa kuruldu. Başlangıçta özel bir işletme olarak kurulsa da matbaa, 1821 yılına kadar akademiye bağlı çalıştı. Tombras'ın matbaası iki ciltlik Saraphis'in ''Ελληνική Γραμματική” (Yunan Dilbilgisi) kitabını ve J.N. Bouilly'nin çalışması olan Conceils à ma fille (Συμβουλάι προς την θυγατέρα μου = Kızıma Öğütler)'nın çevirisini bastı. Çok büyük olasılıkla günlük olarak yayınlanan Kirix (Κήρυξ = Tellal) Gazetesi ile onbeş gün de bir çıkan Cydoniae Aiolikos Astir (Κυδωνιών Αιολικός Αστήρ = Kydonya Aeolian Yıldızı) dergileri de bu matbaada basıldı.

Genel olarak okulun ilerici görünümü; Adamantios Korais, Efes metropolitanı Dionysios Kalliarchis, Fanariotis Mourouzis gibi toplumun orta sınıfındaki kişilerce desteklendi. Aydınlanma düşüncesinin yayılmasına karşı olanlar ile Veniamin’in kişisel başarılarından zarar göreceğini düşünen kimseler ise Akademiye hep karşı durdular.

Okulun sorunsuz işleyişi, Konstantinopolis (İstanbul) Patrikhanesinin kışkırtması sonucunda Kollyvades (Κολλυβάδες) Hareketi [11] içinde etkin yeri olan muhafazakar bir rahip ve Sakız'lı bir öğretmen Athanasios Parios [12]'un öncülük ettiği gerici hareketin devreye girmesi ile çatışmalı bir hale dönüştü [13].

1802 yılında Parios, Kollyvades Hareketi'ne bağlı Thera'lı bir sufi olan Iakovos'u Ayvalık'a gönderdi. Ayrıca Parios aynı yıl, Avrupa'dan dönen filozofların “akıldışı heveslerine” duyduğu tepkileri içeren bir broşürünü de yayınladı [14]. Parios kısa süre içinde Ayvalık'lı aristokratlarca da benimsendi. O günlerde Ayvalık'lı aristokratlar, ayrıcalıklarını korumak için kentteki tüccarlar ile sürekli bir mücadele içindeydiler ve her geçen gün de sınıflarının itibarını kaybetmekten dolayı rahatsızlardı. Parios, kent yönetiminde dini ve siyasi gücü bulunan Chatzi Diamantis'in iktidar gücünden yararlanmak için de, Diamantis'in yeğeni Grigorios Saraphis'in Avrupa'dan çağrılarak Veniamin'in yerine geçirilmesini düşünüyordu.

1803 Paskalyasında Iakovos, Veniamin'in, öğrencilerine derslerinde aşkı tanımlamak için kullandığı ve insanoğluna “şehvetli aşkı” öğütleyen satırları da içeren bazı defterleri ele geçirdi. Ardından Parios ile birlikte, hem bu defterlerdeki notları ve hem de Veniamin'in dünyanın hareketlerini içeren teorileri öğretmesini, kutsal kitaba aykırı olduğunu ileri süren bir saldırıyı da formüle ederek İstanbul'a gitti. Patrikhaneden, Veniamin görevden alınmasını ve yerine Saraphis'in getirilmesini talep etti ve ayrıca Akademi müfredatının, Sakız Okulu eğitim müfredatına uyumlu hale getirilmesini istedi.

Patrikhane 1803 yılında, tüm kiliselerde okunması için Ruhban Meclisince kaleme alınan bir mektup ile birlikte, Iakovos'u yeniden Ayvalık'a gönderdi. Kamuoyuna hitaben yazılan bu mektupta Veniamin ve onun eğitim metodu kıyasıya eleştiriliyor, bundan böyle müfredatın Parios tarafından önerilen sisteme göre uyarlanması çağrısında bulunuluyordu. Mektupta ayrıca, Grigorios Saraphis'in Veniamin'in yerine atandığı da bildiriliyordu.

Veniamin, Patrikhanenin müdahil olduğu durumu ve kendisine yapılan aşağılamaları, Efes metropolü Dionysios Kalliarchis'nin elindeki olanaklarla çözümlemesi için destek istedi. Ayvalık'ın, Efes metropolitanlığı etkinlik alanı içinde olmasından dolayı, metropolitan Dionysios Kalliarchis, Veniamin'i şahsi olarak tanımasa da suçlamalar onaylaması için ona geldiğinde, o bunları reddedebilirdi ve dolayısı ile aleyhindeki suçlamaları çözebilecek son kişiydi.

Ekim 1803'te, Ruhban Meclisi'nin kararından yaklaşık bir ay sonra Kalliarchis, Veniamin'den o defteleri kendisine göndermesini istedi. Veniamin, kendisine yapılan tek yanlı suçlamalara karşı gecikmiş bir savunma olabileceği düşüncesiyle bu isteği hemen kabul etti.

Dionysios defterleri okudu ve Veniamin'e yöneltilen suçlamalara karşı çıktı. Ayvalıklı tüccar grupları da Veniamin'in Akademi'de uyguladığı eğitim modelini destekliyorlar ve yapılmak istenen değişikliklere karşı duruyorlardı. Ayrıca Dionysios, konseyin diğer üyelerine ve bazı Fenerliler'e de mektup göndererek, Sinod kararlarına tepkisini gösterdi. Bu gelişmelerin merkezinde, okul işleri ile yakından ilgilenen ve etkin bir mütevelli yöneticisi (ephor) olan Chatzi Paraskevas Saltellis olduğu görülür. Ancak, Veniamin aldığı bunca desteğe karşın, sağlığının kötüleştiğini ileri sürerek 1812 yılında istifa etti ve yerine yurt dışından yeni dönen Theophilos Kairis atandı.

Veniamin Lesvios özelinde gelişen bu kriz Akademi tarihinin en önemli olayı idi ancak son olmayacaktı. Bir başka kriz, okulun 1818-1820 yılları arasındaki işleyişinden rahatsız olan ephorlar ve öğretmenlerin toplumsal politik çatışmaların iyice arttığı bir dönemde istifa etmeleridir. Grigorios Saraphis'in, Constantinople Patrikhane Akademisine yönetici ve teoloji öğretmeni olması için davet edilmesini de bu kapsamda ele almalıyız.

Akademi, 1821 Yunan Bağımsızlık Savaşı'nın patlak vermesi sonrasında Ayvalık halkının göç ettirilmesi ve binanın da yıkılması ile çalışmalarını durdurdu. Kent sakinlerinin Ayvalık'a dönmesi ardından, 1828 yılında okul yeniden kurulduysa da eski ışıltısına bir daha kavuşamadı. Akademi'nin yeniden kurulması için harcanan iki başarısız çabadan sonra 1856'da, yeni okul binası aynı yerde, ayakta kalmış dört sınıfın üzerine inşa edildi.

İnşaat, geçmişte ailesinin Akademi ile yakın bağı olan Dimitrios Chatzi Athanasios tarafından finanse edildi ve eski akademiden arda kalan sağlam araç gereçlerde bu yeni dönemde kullanıldı. 1908 yılına kadar öğrencilerin ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla, ek derslikler yapılarak kampus oldukça gelişti. Aynı yıl bir meteoroloji istasyonu ile bir doğa bilimleri laboratuvarı ve bir de kütüphane inşa edildi. Kütüphanenin büyük bir kısmı yine Ambrose Didot (1885) tarafından yapılan kitap bağışı ile zenginleşti ve Paris'in bu tanınmış matbaası ile Ayvalık'ın ana eğitim kurumu arasındaki “geleneksel” bağı göstermesi amacıyla bu binaya “Didoteios Kütüphanesi” adı verildi.

1988 (1987) yıllarında bir süredir İzmir'de öğretmenlik yapan ve Gymnasium döneminde Akademi'de okuyup yurt dışında yüksek öğrenimini tamamlayan Ayvalık'lı Georgios Sakkaris[15] okula öğretmen oldu ve 1905-1909 yılları arasında müdürlük yaptı[16].

Başlangıcında öğretmen ve daha sonra da yönetici olduğu Ayvalık Gymnasium'unun ilköğretim okuluna Temel Tarım Bilgisi ve lisesinin ilk iki sınıfına Muhasebe dersleri gibi pratik konuları müfredata eklenmesi onun eseridir. Sakkaris, Cydoniae Tarihi[17] kitabında bu yenilikçi çabaları coşkuyla yazmıştır. 19. yüzyıldan 20. yüzyıla geçişte Ayvalık, Doğu Akdeniz'de önemli bir ticaret merkezi oldu; Yunan-Ortodoks unsurlar sadece ticari işlemlerde değil aynı zamanda zeytinyağı üretimi, bağcılık gibi alanlarda da tarımsal üretimde önemli roller oynadı. 1902 yılında basılan ve lise son sınıf öğrenciler tarafından kullanılmak üzere okul referans kitabı olan Muhasebenin Esasları (Elements of Accountancy) adlı ders kitabı onun eseriydi. Aynı dönemde hazırlanan şehrin eğitim etkinliğini gösteren istatistiki tablolar da Sakkaris'in eklediği “istatistik” dersi ürünleridir.

1904'de, Ioannis Malelis'in bağışlarıyla, bir doğa bilimleri laboratuvarı kuruldu. 1905 yılında Kaltis kardeşlerin bağışlarıyla okula bir jimnastik salonu eklendi. 1908 yılında jimnastik salonunun yanına bir meteoroloji istasyonu inşa edildi. Son olarak Georgios Sakkaris, öğrencilerine tarım eğitimi verebilmek için ana binanın karşısındaki arazide bir botanik bahçesi kurulmasını istedi. Pantazopoulos ailesinin bağışları ile o alan satın alınıp botanik bahçesi kuruldu ve bir de tarım öğretmeni işe başlatıldı.

Okulların idaresi Ayvalık Eğitim Gönüllüleri (ephoreia)'nın yetkisine bırakılmıştı ancak ephoreia, Akademi'nin eski gücüne gelememesi nedeniyle başarısızlıkla suçlanarak 1879 yılında, Rum-Ortodoks cemaat, kentin tüm okullarının yönetimini Ayvalık Hayırseverler Derneği'ne (Αγαθοεργοσ Αδελφότης = ?? Kardeşliği ) emanet etti. On yıl sonra, dimogerontia Dernekteki yetkileri geri aldı ve o tarihten itibaren, ephoreia üyeleri arasından seçilen iki kişiyle yönetilmeye başlandı. Bu on yıl okul için çok verimli idi; 1884 yılında yeni kurulan Yunan devleti tarafından Rum ortaöğretim okulları ile denkliği tanındı. Sonraki yıllarda, müfredata; "Avrupa müziği”, son sınıflar için “pedegoji”, 1900 yılında limanın büyütülmesi sonrasında ticaretin artması nedeniyle “muhasebe”, “sağlık”, “tarım” ve Sakkari'in yönetimi sırasında da “istatistik” dersleri eklendi. Sadece “müzik” dersinin eklenmesi sonrasında Ayvalık'ta "Arion" ve "Orpheus" adlarında iki müzik derneği kuruldu.

Akademi binasının Cumhuriyet sonrası dönemine ilişkin bilgileri, "Ayvalık'ı Gezerken" kitabında mükemmel biçimde anlattığı için sayın Ahmet Yorulmaz'a bırakıyor, günümüze ulaşan tek binaya ait görsellerle yazımı tamamlıyorum.

Büyük olasılıkla 1908 yılına doğru eklenen binalardan biri olan bu yapı, bugün Cumhuriyet İlköğretim Okulu olarak hizmet vermekte. Binanın doğu cephesi. (Fotoğraf: H.Kaan KÖKSAL, 2015)

Binanın batı cephesi. (Fotoğraf: H.Kaan KÖKSAL, 2015)

------
DİPNOTLAR

1 Ioannes Demetrakellis-Oikonomos (1735, Ayvalık - 1791, Ayvalık). Yaşamı hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. IOANNES DEMETRAKELLIS-OIKONOMOS'un YAŞAMI

2 Sn. TOPRAK doktora tezinde ad vermeden bir binanın tarifini yapmaktadır: “... 18. Yüzyıl sonlarında Ayvalık'ta yetmiş sınıflı, amfili, kütüphaneli bir okul için 7.000 kuruş harcanırken, ...” Bu tarifden yola çıkarak bahsedilen binanın Akademi olduğu ve 7.000 kuruş harcanarak inşa edildiği söylenebilir.

Toprak, S., XIX. Yüzyılda Balkanlarda Ulusçuluk Hareketleri ve Avrupalı Devletlerin Balkanlar Politikası (Ankara 2011) sf.139.

3 Sakkaris, G., Cydoniae Tarihi (Atina 1920) sf.40.

4 Jowett W., Christian Researches in the Mediterranean from 1815 to 1820: In furtherance of the Objects of the Church Missionary Society (Londra 1882) sf.60-61

5 Veniamin Lesvios (Βενιαμίν Λέσβιος), 1759 ya da 1762'de Midilli, Plomari kasabasında doğru. 1824 yılında Mora Yarımadası, Nafplion kentinde öldü. Vaftiz adı Basile (Βασίλειος) olan Veniamin'in, babası Ioannis Georgandis veya Square (Ιωάννης Γεωργαντής ή Καρρέ) , annesi ise Amyrissa (Αμύρισσα)'dır.

6 Theophilos Kairis (Θεόφιλος Καΐρης), 19 Ekim 1784 yılında Andros adasında seçkin bir ailenin çocuğu olarak doğdu ve 13 Ocak 1853 tarihinde Siroz adasında öldü. Vaftiz adı Thomas (Θωμᾶς)'dır.

7 Batılı kaynaklarda, Osmanlı İmparatorluğunda yaşayan Rum-Ortodoks'ların seküler/laik davranışları gibi ayrılıkçı eylemlerinde de genel olarak “Greek Enlightenment” (Yunan Aydınlanmacılığı) tanımı kullanılmakta.

8 Adamantios Korais (Αδαμάντιος Κοραής), 27 Nisan 1748'de İzmir'de zengin bir tüccar ailesinin çocuğu olarak doğdu. 6 Nisan 1833'de, Paris'de öldü. Eski Yunan kültürünün canlandırılmasını savunarak, Yunan bağımsızlık mücadelesinin düşünsel temellerinin hazırlanmasında önemli bir rol oynamıştır.

9 Firmin Didot, Akademi öğrencilerinin bu kararını kendi teşviki ile aldığından bahseder, bkz. Soldatos, C., Küçük Asya Rumlarının Eğitim ve Kültürel Yaşamı (1800- 1922), vol. 1 (Atina 1989) sf.105.

10 Rum-Ortodoks cemaatin üyeleri, biri vaftiz sırasında İncil'den seçilen diğeri ise seküler iki ad taşırlardı. Ancak bu durum istisnai yeni bir konudur. Anlatılan dönemde öğrencilerin “ad değiştirme” konusu öylesine yaygınlaşmıştır ki, “ulusal entegrasyon” adı verilen bir politik programın parçası durumundadır. Bu konuda yazılan bir kaynağı elde edemesem de okurla paylaşmak istiyorum. Πετροπούλου, Ι., “Μετονομασίες (isim değiştirmeler), εξαρχαϊσμός, εθνική ένταξη: Μικρά Ασία (19ος αιώνας)», Σύγχρονα Θέματα, 2nd period, issue 64 (Dec. 1997), pp. 93-96, and Πετροπούλου, Ι., “Μετονομασίες, εξαρχαϊσμός, εθνική ένταξη: Μικρά Ασία (19ος αιώνας)”, Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών 12 (1997-1998) pp. 169-188.

11 Kutsal Athos Dağı Manastırlarındaki rahiplerce başlatılan ve Doğu Ortodoks Kiliseleri içinde gelişen akım. 18. yy'da Fransız Devrimi sonrasında başlayan her türlü ilerlemeci fikir ve eyleme direnen bu hareket, adını cenaze törenlerinde dağıtılan “haşlanmış buğdaydan” (Κολυβά = kolyva) almıştır. Kurucuları arasında; Kosmas Aitolos, Neophytos Kavsokalyvites, Paisios Velitchovsky ve Athanasios Parios bulunmaktadır.

12 Athanasios Parios (Ἀθανάσιος Πάριος), 1722 ya da 1725 yılında Paros adasında doğdu. 24 Haziran 1813'te Sakız adasında öldü. Yunan aydınlanmacı hareketine hep karşı durdu.

13 Athanasios Parios'un Akademiyi kontrol edebilme gücü, Akademi öğretmenlerinin çoğunun, onun Yetimlerin Aziz Meryemi Kilisesi Okulunda (Σχολή της Παναγίας τον Ορφανών) görev yaptığı dönemde okuttuğu öğrencileri olmasından kaynaklıydı. Veniamin Lesvios da yüksek öğretim için yurt dışına gitmeden önce, 1790-1796 yılları arasında bu okulda okumuştu.

14 İngilizce çevirisinin “A Response to the Irrational Zeal of the Philosophers Coming from Europe” olduğunu anladığım bu kaynağa ulaşamadım.

15 Georgios Sakkaris (Γιόργκι Σακκάρης), 1870 yılında Ayvalık'ta doğdu. 1942 yılında Atina'da öldü. 1920 yılında, bugüne kadar Ayvalık tarihi çalışmaları yapan çok sayıda araştırmacı tarafından "irdelenmeden" kullanılan, Cydoniae Tarihi adlı kitabın yazarıdır.

16 Sakkaris'in Ayvalık'ta bulunduğu bu dönem özel bir inceleme konusudur. Bu dönem içinde, ulusal oluşumu ve Yunan-Ortodoks siyasi özerkliğini amaçlayan dinamik bir kulüp olan, "Ayvalık Siyasi Cemiyeti"nin (“Political Society” of Ayvalık) kısa süre yönetim kurulu üyeliğini yaptı. Bu dönemde hem Yunan milliyetçiliği konusunda çabalar içinde idi ve hem de 1920 yılında Atina'da yazacağı Cydoniae Tarihi kitabının da notlarını hazırladı.

17 Sakkaris, G., Cydoniae Tarihi (Atina 1920) sf.180.

IOANNES DEMETRAKELLIS-OIKONOMOS'un YAŞAMI

AYVALIK TARİHİ ARAŞTIRMALARI I

Ayvalık'lı yazar, şair ve ikonograf Fotis KONTOĞLU
(8 Kasım 1895, Ayvalık - 13 Temmuz 1965, Atina)
tarafından yapılan Demetrakellis'in ikonası.

Ioannes Demetrakellis-Oikonomos¹, 1735 yılında Ayvalık'ta doğdu. Babası Demetrakis ve annesi Rigaina'nın aileleri Midilli Vasilika'dan Ayvalık'a göç ettiler. Babası, dimogerontes'e² seçildi ve Ayvalık yerel toplumunun etkin bir üyesi oldu. Rigaina ile evlenerek, en büyüğü Ioannes olmak üzere 3 oğlu ve 4 kızı doğdu.

Ioannes kariyerine rahip olarak kilisede başladı. Daha sonra Oikonomos Bürosu'nda işe başladı. Rahip olmak için Athoniada Okulu³'nda okuduğundan söz edilir. Söylencelere göre yirmibeş yaşında iken yaşamlarını ve insanların geleneklerini incelemek için Osmanlı imparatorluğunun değişik bölgelerine seyahat etmeye başladı ve Türkçe öğrenerek, doğu dilleri ile temas etmeye çalıştı. Bazı kaynaklar ise, onu eğitimsiz olarak kabul eder.⁴

Tüm kaynaklar, Ioannes Demetrakellis'in sahip olduğu tarihsel konumu, Rusya ve Osmanlı imparatorlukları arasında geçen, Çeşme Deniz Savaşı (5 Temmuz 1770) sırasındaki gelişmelere dayandırmaktadır. Bir “halk masalı” tadında aktarılan kuruluş öyküsüne göre: Cezayirli Hasan Paşa, Osmanlı donanmasının sağ kanadı komutanıdır ve yaralanır. Oluşturdukları bir salın üzerinde, bir kaç levent ile birlikte sahile çıkar, Ayvalık'a gelir. Ioannes Demetrakellis'den yardım ister. O da komutana yardım eder ve birkaç gün sonra ayrılırken Hasan Paşa, gösterilen konukseverliğin karşılığı olarak, kendisinden bir şey istendiğinde çekinmeden yanına gelmelerini söyler. Ardından Hasan Paşa'nın sadrazam olduğunu duyunca Ioannes, İstanbul'a gelip ondan kasaba için yardım ister ve o da kendisine gösterilen yardımseverliğe yanıt olarak 1773'te, bir “ferman” hazırlayarak Ayvalık'a “özerklik” tanır, onu kocabaşı⁵ olarak seçer.

Aynı öyküyü Ayvalık'lı Ilias VENEZIS⁶ (Ηλίας Βενέζης), Eolya Toprağı adlı romanında⁷ Ioannes ile Hasan Paşa'nın karşılaşmasını, kahramanının ağzıyla şöyle anlatır:

“... Eski zamanlarda yaşayan bir münzeviydi. İnsanlardan uzakta, ıssız bir kıyıda bir kulübede, tövbe ederek ruhu ve esaret altındaki milletinin kurtuluşu için yakararak yaşıyordu. Fırtınalı bir gecede denizden çaresizce yardım isteyen bir insan sesi duydu. Geceye çıktı, kayığını aldı, dalgalarla boğuştu ve sese doğru gitti. Yarı boğulmuş bedeni çekti çıkarttı denizden, kulübesine getirdi, ısıttı ve diriltti. Kazazede soğuktan titriyordu ... 'Gemici misin? Kayığın mı battı?' [diye sordu] '... Sultanın kayıklarında zabitim. Moskoflar tarafından Çeşme'de yenildik. ... Acı bana, bu hasta ve savunmasız halimle bir kötülük etme.' ... Münzevi kazazedeyle ilgilendi, gece gündüz ona baktı, ... Sonra da yerleşimin olduğu yere varması için alması gereken yolu gösterdi ona. ... 'Benim adım Hasan,' dedi Türk. 'Sakla adımı ve bir gün yardıma ihtiyacın olursa bana gel.' ...” (sayfa:280) Sonra Ioannes Demetrakellis İstanbul'a gider, Paşa'yı bulur, yardım ister: “Münzevi fermanı alıp ülkesine döndü. Bütün o çileli halk o zaman olanları öğrendiğinde münzevinin ayaklarına kapanıp öptü. Onu kocabaşı yaptılar ve ihtiyarlar meclisiyle birlikte ölene dek eyaleti yönetti.” (sayfa: 281)

Tarihsel hatalar içeren “fantastik bir öykü”...

Bu konuyu, önümüzdeki günlerde yayına alacağım yazımda çok detaylı olarak tartışacağım ama yeri gelmişken bir anımsatma yapmalıyım: Hasan Paşa 3 Aralık 1789 yılında, III.Selim döneminde (1789-1807) sadrazam oldu ve 17 Mart 1790 tarihine kadar bu görevde kaldı. Belirtilen tarihte Kaptan-ı Derya idi (22 Ekim 1770/24 Şubat 1774). Ardından Temmuz 1774'e kadar Anadolu Valiliği ve Rusçuk Seraskerliği ile görevlendirildi ve sonra 19 Aralık 1779 tarihine kadar da yeniden Kaptan-ı Derya'lık yaptı.

Sadrazam fetvası konusu bu manada fazla abartılı bir öykü olmaktan öteye gidemiyor. Ancak, 1534 tarihinde kurulan Cezair-i Bahr-i Sefid Eyaleti (Kaptan Paşa Eyaleti) kuzey Afrika ve Ege adalarını kapsamaktaydı ve Yund (Cunda/Alibey) Adası idari olarak bu eyalete bağlıydı. Eyalet yönetimi ise Kaptan-ı Derya'ya bırakılmış idi. Dolayısı ile o tarihlerde Hasan Paşa ile Ioannes arasında bir iletişimin olabilmesi mümkün gözüküyor. Kaldı ki; 1771 tarihinde göreve gelen dragoman⁸ Nikolaos Mavrogenes ile olan arkadaşlığı da Kaptan-ı Derya ile iletişim kurması olasılığını güçlendiriyor. Özerklik konusu ise, Osmanlı'nın bir çok adada ortodoks Rumların beldelerini yönetmek amacıyla oluşturdukları “dimogerontes” geleneğine dokunmadıkları düşünüldüğünde, o da mümkün gözükmekte. Şayet tarih 1773 değil de 1774 ise; bu özerklik konusuna yaklaşırken, 21 Temmuz 1774'te Rusya ile imzalanan Küçük Kaynarca Anlaşması'ndaki Ortodoks Rumlara dair koruyucu maddeleri de ihmal etmemek gerekir.

Bu kuruluş “öyküsünde” gizli kalan önemli bir başka konu da, Ioannes Demetrakellis'in İstanbul'da yaşayan banker Petraki ve dragoman Nikolaos Mavrogenes ile olan arkadaşlık ilişkileridir. Çünkü; büyük Konstantin'in kılıcı ile St.George'un patellasının, arkadaşı Constantonople Petraki tarafından Ioannes'e hediye edildiğine dair bir başka “fantastik öykü” daha bulunmaktadır. Rivayete göre: kılıcın bir yüzünde “Baba, kim zulmederse bana [onu] cezalandır, benimle savaşanlarla mücadele et, silah ve kalkan ile” ayeti yazılı imiş ve öbür yüzünde de, kutsal kase ve İsa betimlemesi bulunuyormuş. 1821 isyanı sonrasında kasaba, II.Mahmut tarafından yıkılıp halkı da sürgün edildiğinde, bu “kutsal miras” göç edenlerce götürülürken Ioannis Kapodistrias⁹'ın eline geçmiş ve o da kılıcı, Çar I.Nicholay'a hediye etmiş, Çar da, bu kılıcı Kırım Savaşı'nda Türklere karşı kullanmış¹⁰.

Yeniden Ioannes'e dönersek 1780 yılında, halktan toplanan bağışlarla, bugünkü Hayrettin Paşa Camii'nin (Kato Panagia Kilisesi) olduğu yerde, Panagia ton Orfonon (Yetimlerin Aziz Meryem'i) Kilisesi, okul ve hastaneden oluşan yapı topluluğunu inşa ettirdi. Yine aktarımlara göre Ioannes'in bu yapı grubunda, bir de hemşire okulu açmak istediği ancak başarılı olamadığı söylenir. Bu bölgede kısa süre sonra başlayan yapılaşma, Ayvalık'ın beşinci mahallesi olan Zoodohou Pigis (Kato Panagia)'i meydana getirdi.¹¹

1784 yılında Athos Dağı Keşişleri Büyük Kurulu, Ayvalık keşişlerinin de yöneticisi olmalarını gerekçe göstererek, Ioannes tarafından kasaba halkından toplanan bağışların, bundan sonra biriktirilmek üzere kendilerine verilmesini istedi. Bu olay, Ioannes'in Athoniada Okulu'nda eğitim aldığını kanıtlayabilir gibi gözüküyor. Bu isteme nasıl bir yanıt verildiğini şu ana kadar yaptığım okumalarda bulamadım. Ama özellikle bu tarihlerde başlayan ve ölümüne kadar giderek şiddetlenen ve ölümünden sonra da yaklaşık beş yıl kadar daha devam eden “halk çatışmalarından” yola çıkarak, bu istemi reddettiği ve dolayısı ile Ayvalık'ın değişik yerlerinde bulunan manastırlarda yaşayan ve Kurul'a bağlı keşişler aracılığı ile Ioannes'e karşı bir muhalefet örgütlendiği varsayılabilir. Ölümüne kadar süren bu gerilimli dönemin son iki senesinde, halkın güvenini kötüye kullandığı ve tek taraflı aldığı kararları uygulayarak kasaba halkı üzerinde büyük baskılar kurduğu da belirtilmekte. Belki; İzmirl'li bir iş adamı tarafından satın alınan ve restorasyon projesini mimar Müjdat SOYLU'nun yürüttüğü, halk arasında “Halaların Bahçesi” olarak bilinen arazi de, o toplumsal tepkileri oluşturan suistimallerden biri olabilir.¹²

Ioannes Demetrakellis-Oikonomos tartışmalı bir biçimde, 1791 yılında elli altı yaşında iken öldü. Stavrakis'e göre¹³, ona suikast için bir komplo planlandı ancak Ioannes, daha eylem gerçekleştirilemeden ve doğal nedenlerle öldü. Karambalis¹⁴ ise, ifade vermesi için İstanbul'a çağrıldığını ve gittiğinde bir komplo kurulduğunu farketmesi üzerine yüzüğündeki zehiri emerek intihar ettiğini yazar.

Ölümünden iki yıl önce başlayan, Ayvalık'taki toplumsal karışıklıklar 1798 yılına kadar sürdü. Bu kargaşa dönemini salt Demetrakellis'in “suistimallerine” bağlamak yetersiz bir yaklaşım olur. Zira şehir onsekizinci yüzyılın sonlarında çok keskin bir sınıfsal ayrışma yaşamaktaydı. Ve bu ayrışma, belki de Osmanlı coğrafyasında benzeri görülmemiş bir düzeye çıkmıştı. Bu çatışma, yaklaşık 20 yıldır şehir üzerinde söz sahibi olan ve toprak varlığı ile onun üzerindeki hakimiyetini arttıran aristokrasi ile her geçen gün sayıları hızla artan burjuva-tüccar sınıfın arasında idi. Şüphesiz, Agios Dimitrios mahallesinde sayıları her geçen gün artan tersane, zeytin yağı ve sabun atölyeleri çalışanları derli toplu bir sınıf görünümü elde edemeseler bile, şehrin ezilen kesiminin temsilcileri idi. Ve Ortodoks manastır keşişlerinin politik çabaları ile 1789 Fransız Devrimi'nin etkilerini de eklediğinizde şehri gözünüzde canlandırın... Bu dönemi önümüzdeki yazılarda ele alacağım.

---

1 Oikonomos, birçok kaynakta sunulduğu gibi Ioannes Demetrakellis'in adı değil ünvanıdır. Oikonomos, antik dönemde anıt, sunak gibi dinsel yapıların yapım masraflarını karşılayan ya da oluşturulan fonu bu işlerde kullanan kişidir. Orta çağ ve Bizans döneminde ise, kiliseye bağlı çalışan bir memur, dini vakıfın emlaklarını yöneten mütevelli heyetinin bir üyesidir. 340 yılında toplanan Gangra Konsili'inde “oikonomos” terimi geçse de, 5.yüzyıldan itibaren kullanılmaya başlamıştır. IX.yüzyıl ile XI.yüzyıllar arasında İmparator tarafından atanan oikonomos, daha sonra genellikle metropolitan tarafından atanan bir din adamı idi.

2 Yaşlılar Heyeti. Ayvalık'ı oluşturan cemaatler (mahalleler), her yıl yenilenen seçimlerle yaşlılar heyetlerini belirlerdi. Bu heyetler, toplumun ileri gelenleri arasından oluşturulan 9 kişilik Konsey ile işbirliği içinde çalışır, bağış toplamak, hayır işleri yapmak gibi “beledi” manada yönetimi üstlenirdi.

3 Bu Okul, Ekümenik Patrik Kyrillos V. tarafından 1749 yılında, Yunanistan'daki kutsal Athos Dağı'nda bulunan Vatopedi Manastırı yakınındaki bir binada kuruldu. 1753 yılında Eugenios Voulgaris bu Okula öğretmen olarak atandı. O zaman yayınlanan bir sigilliuma (= kronik) göre, Athoniada'da öğrencilere Yunanca, mantık, felsefe ve teoloji öğretiliyordu. Okul rahipler ve diğer din adamları için kurulsa da seküler öğrencilere de eğitim verdi. Kuruluşundan 6 yıl sonra, Voulgaris'in istifası ile eğitim bozulmaya başladı.

4 Burada Ayvalık araştırmalarında vardığım bir ara değerlendirmeyi okurla paylaşmak istiyorum.18.yüzyılın son çeyreğinden başlayarak tüm Ayvalık tarihi, aynı şehri paylaşan ve değişik görünümlerle karşımıza çıkan gruplar/sınıflar arasında sürekli çatışmalarla gelişmiştir. Bu nedenle, örneğin tüm sözlü tarih kaynaklarında adı geçmesine karşın, Ioannes Demetrakellis'in yaşamı bile iki ayrı sınıfın iki ayrı “Ioannes cisimleştirmesi” olarak karşımıza çıkar. Varlıklı, Osmanlı hanedanlığı ve Rum Patrikhanesi'nin buradaki örgüt birimi Efes Metropolitenliği (merkezi Bergama'daydı) ile iyi ilişkiler içinde olan aristokratlar, Ioannes Demetrakellis'i, “eğitimli ve hayırsever” bir lider olarak tanımlarken, alt sınıfların Ioannes'i; “eğitimsiz ve mütedein” bir münzevi olarak karşımıza çıkartır. Şüphesiz hemen her kişi veya konuda karşımıza çıkan ve kişi veya olgu dışında tamamen zıt aktarımlar içeren bu “ikili durum” okurken çok keyifli olmasına karşın, “gerçeği bulma” meselesini bir o kadar zorlaştırmakta.

5 Osmanlı Devleti'nde Batı Anadolu ve Balkanlarda görevli Hristiyan taşra memurlarına verilen ad.

6 Takma adı Elias Mellos (Ηλίας Μέλλος) Yunan roman ve öykü yazarı. 1904 yılında Ayvalık, Agios Triada (bugünkü Hayrettinpaşa) mahallesinde doğdu. Yaşadığı ev, 13 Nisan Caddesi 18. Sokak 1 numaradadır. 1921'de sabotajcılık (bombacı) suçlaması ile tutuklandı ve hemen “amele taburuna” alınarak yaklaşık 20 ay Bergama ve Manisa'da ağır koşullarda çalıştırıldı. 1923 yılında serbest bırakıldı ve mübadele ile Midilli'ye göç eden ailesinin yanına döndü. 1932 yılında Atina'ya yerleşip Yunan Bankası'nda memur olarak işe başladı. 1943 yılında Alman işgali sırasında SS tarafından tutuklanarak ölüm cezasıyla Averoff cezaevine kapatıldı. Etkili protesto eylemleri sonrasında serbest bırakıldı. 1973 yılında Atina'da öldü.

7 Belge Yayınları, Yunanca aslından Burcu YAMANSAVAŞÇILAR çevirisi, 2013

8 Osmanlı yönetiminin 1665 yılında kurduğu, dilbilen Rum ve Ermeni tebaa arasından seçilenlerin görev yaptığı Kasımpaşa'da bulunan tercüme bürosu. İlk tercüman 1673 yılına kadar görev yapan Panayot Nikosia'dır. En fazla çalışma, Kaptan-ı Derya'nın yönetimi altındaki Ege adalarına ait konularda yapıldı. Son dragoman, 30 yıl görev yapan Nikolaos Mavrogenes'dir. Dragoman'lık sistemi "casusluk" yaptığı gerekçesiyle 1821 yılında kapatıldı.

9 1776-1831 yılları arasında yaşadı. Anılan tarihlerde Rusya Dışişleri Bakanı idi. 1822 yılında bakanlıktan ayrılarak Yunanistan siyaseti ile ilgilendi. 1827 yılında Mora'da isyancılar tarafından kurulan Yunan meclisi tarafından Yunanistan'a Kivernitis (vali) olarak seçildi. 1831 yılında bir suikast ile öldürüldü.

10 Ancak kılıç faydalı olmamış. Zira Kırım Savaşı'nda Rusya, Serdar-ı ekrem Ömer Lütfi Paşa (Michel Lattas) komutasındaki Osmanlı ordusuna yenilmiş ve Paşa Bükreş'e girince, Nicholay intihar etmiştir.

11 Mimar Dimitri PSARROS'un 2004 yılındaki çalışmasına göre 18.yüzyılın sonunda Ayvalık; Taxhiarhis, Agios Dimitrios, Agios Ioannis ve Kimisis Tis Theotokou (Mesi Panagia) mahallelerinden oluşmaktaydı.

12 http://ayvalik.byethost24.com/haberDetay.php?tasi=MTA2

13 Stavrakis, C., '1821 Öncesi Cydoniae', İzmir, 1861, s.8

14 Karambalis, I., 'Cydoniae Tarihi', Atina, 1949, s.108